12 Eylül darbesinin ‘sakıncalı’ teğmeni anlatıyor: O Fotoğraf bana azap ve zulmü hatırlatıyor

Cihan Başakçıoğlu

İZMİR – Resmi sayılara nazaran 650 bin kişinin gözaltına alındığı, 1 milyon 683 bin kişi fişlendiği, 14 kişi cezaevlerindeki açlık grevlerinde, 171 kişinin ise sorgularda ve işkencelerde can verdiği, 49 kişinin ise idam edildiği 12 Eylül 1980 darbesinin üzerinden 43 yıl geçti. Darbenin 43’üncü yıldönümünde de hafızalardaki yerini koruyan fotoğraflardan biri 17 Ocak 1984 tarihinde THKP/C Üçüncü Yol davasında tek tip elbise dayatmasını protesto eden tutukluların elbiselerini yırtarak yarı çıplak duruşmaya katıldıkları fotoğraf oldu. Fotoğraftaki isimlerden biri ise dikkat cazipti; Rahmi Yıldırım.

TEK TİP DAYATMASINA KARŞI ÇIKAN BİR ASKER…

1957 yılında Çorum’da doğan Yıldırım, 1978 yılında Kara Harp Okulu’ndan mezun oldu. Darbe devrinde teğmen rütbesiyle askerlik vazifesini sürdüren Yıldırım, 1982 yılında ise “yasa dışı görüşleri benimsediği” gerekçesiyle ordudan çıkartılarak tutuklandı. Yıllarca yargılandığı THKP/C davasında beraat eden Yıldırım, 1986 yılında ANKA’da gazeteciliğe başladı. TSK’den çıkartılan askerlerin haklarını elde etmek için 1992 yılında kurdukları Eylül Emeklileri Derneği ve 2011 yılında kurulan Askeri Darbelerin Asker Muhalifleri Derneği’nin (ADAM-DER) kurucuları ortasında yer alan Yıldırım, hala Türkiye Gazeteciler Sendikası (TGS) Disiplin Şurası Lideri. Yayınlanmış 6 kitabı bulunan Yıldırım ile 12 Eylül Askeri Darbesi’ni konuştuk.

BİRÇOK DARBEYİ GEREK ASKER GEREKSE GAZETECİ OLARAK YAŞADI

Gazeteci kimliğinizi asker kimliğinizden farklı tutmuyorsunuz anlaşılan. O halde şöyle devam edelim. Altmış altı yıllık ömrünüzde hangi darbeleri gördünüz? O darbeleri nasıl yaşadınız?

27 Mayıs 1960 darbesini tarih kitaplarından biliyorum. 1962 ve 1963 yıllarında Talat Aydemir ve Fethi Gürcan’ın teşebbüslerini de birebir formda tarih ve anı kitaplarından, bu teşebbüsleri birebir yaşamış dostlarımın anlattıklarından biliyorum.

Şahsen anımsadığım birinci darbe, 12 Mart 1971 darbesi. Darbeden birkaç ay sonra İstanbul’daki Kuleli Askeri Lisesi’ne girmiştim öğrenci olarak. O darbe, gelişen sol hareketi bastırmanın yanı sıra, Atatürkçü cuntanın Kemalist cuntayı tasfiye ettiği darbeydi. Atatürkçü cuntanın şeflerinden İstanbul 1’inci Ordu Kumandanı Faik Çeşidin çabucak her hafta okulumuza gelirdi. Her gelişinden sonra sevdiğimiz öğretmenler uzak vilayetlere sürgün edilirdi. Askeri okullardaki öğrenciliğimiz Türkiye’de sosyalist aydınlanmanın kitleselleştiği 1970’li yıllarda geçti. Özel olarak sosyalist hareketleri amaç alan, bütün toplumun üzerinden silindir üzere geçen 12 Eylül 1980 darbesi sırasında teğmen rütbesindeydim. Çanakkale’nin Çan ve Yenice ilçelerinde sıkıyönetim komutanlığı yaptım. Akabinde 1982 yılında yasa dışı görüşler taşıdığım, örgütsel faaliyetlerde bulunduğum gerekçesiyle tutuklandım, iki buçuk yıl tutuklu kaldım, sıkıyönetim mahkemesinde beraat ettim.

28 Şubat 1997 postmodern darbesi sırasında gazeteciydim. Üyesi bulunduğum sendikanın bağlı olduğu TÜRK-İŞ konfederasyonu darbecilerden yana tutum alınca, ferdî olarak “Ne şeriat ne darbe” diyerek protesto bildirisi yayımlamıştım. Bu bildiri o tarihte Radikal gazetesinden haber olarak yayımlandı.27 Nisan 2007 e-muhtırasına da gazeteci olarak şahit oldum.Nihayet, 15 Temmuz 2016 darbe teşebbüsü; peşinden 20 Temmuz 2016 tarihli sivil darbe.

‘HARBİYE 1978 DEVRESİ ‘KIZIL DEVRE’ OLARAK BİLİNİR’

12 Eylül 1980 darbesine giden süreci nasıl anlatırsınız? Neler yaşandı, darbenin öncesindeki süreçte yaşananların size yansıması nasıl oldu?

Darbe öncesi süreç ve darbe, sınıflar gayreti bağlamında değerlendirilmelidir. Bu bağlamda, 12 Eylül darbesi öncesinde dünyada olduğu üzere Türkiye’de de rüzgâr soldan esiyordu. 12 Mart darbesinin genel kurmay liderinin sözüyle “sosyal uyanış ekonomik gelişmeyi geride bırakmıştı.” Personeller köylüler memurlar sınıfsal çıkarlarına sahip çıkma konusunda epey yol kat etmişlerdi. Sosyalist hareketlerin kurucu liderleri Becerikli Çayan, Deniz Gezmiş, İbrahim Kaypakkaya 12 Mart darbesi sürecinde katledilmişlerdi ancak ardılları 1974’ten itibaren tekrar örgütlenmişlerdi. Sosyalist solda onlarca fraksiyon vardı. Onca bölünmüşlüğe rağmen bir sosyalist örgütün mitingine onbinlerce kişi katılıyordu. Sosyalist hareketler, tarihte görülmemiş ölçüde kitleselleşmişti. Kentlerin etraflarında kurtarılmış mahalleler oluşmuştu. Tertip partisi CHP bile kendisini solda tanımlama noktasına gelmişti.

Sosyalist aydınlanma orduyu da etkilemişti. Bu anda şu hususu vurgulamam koşul. TSK ne kadar izole bir hayat sürmeye koşullanırsa koşullansın, toplumdan kopuk bir hayat sürmez. Kışla hudutları dışında yaşanan her şey, kışla içinde karşılığını bulur. 1970’li yıllar Türkiye’de sosyalist aydınlanma yıllarıydı, kışla içinde karşılığını buldu. Mensubu olduğum Harbiye 1978 devresi, TSK literatüründe “Kızıl Devre” olarak bilinir. Yani, demokratların, Kemalistlerin, komünistlerin, bilhassa de komünistlerin çoğunluk oldukları devre.

Gerek kışla içinde gerekse kışla dışında sosyalist solun bu derece kitleselleşmesi elbette sermayedar sınıfın iktidarını tehdit ediyordu. Deva olarak evvel sosyalist güçlerin karşısına devlet takviyeli milliyetçi sivil faşist çeteler çıkartıldı. Sol güçlerle faşist çeteler ortasındaki silahlı çatışmalarda her gün onlarca kişi can verdi. Yanı sıra Maraş’ta, Çorum’da, İstanbul Taksim’de gladyo operasyonlarıyla yüzlerce kişi katledildi. Bütün bu operasyonlar sol hareketin gelişimini önlemeye yetmeyince nihayet 12 Eylül 1980 günü askeri darbe yapıldı.

’12 EYLÜL’DE ÇANAKKALE’DE TEĞMEN OLARAK GÖREVLİYDİM’

12 Eylül 1980 gününü nasıl hatırlıyorsunuz? Örneğin o gün neredeydiniz, nelerle karşılaştınız, neler yaşadınız?

Darbeden bir gün evvel, 11 Eylül günü yani, Çanakkale Jandarma Er Eğitim Alayı’nda teğmen rütbesiyle görevliydim. Öğlenden sonra fevkalâde bir hareketlilik başladı. Asayiş timleri kuruluyor, cephaneler açılıyor. Alay’ın bütün bölüklerinde harikulâde bir hareketlilik yaşanıyor. Lakin bana ve komşu bölük kumandanı devre arkadaşım Tacettin Tezcan’a kimse bilgi vermiyor. Nihayet mesai bitti, konutlarımıza gidiyoruz; lakin ikimiz dışında kışlayı terk eden yok. Anlaşıldı ki, darbe olacak. Gerçekten o denli oldu. 12 Eylül sabahı Alay’a gittiğimizde birçok subayın idaresi devralmak üzere ilçelere gittiklerini öğrendik. Sabah içtimaında Alay Kumandanı isim vermeden periyodun siyasi önderleri Süleyman Demirel ile Bülent Ecevit’i kastederek, “İki tohumsuzun yüzünden memleket bu hale geldi, kahraman ordumuz idareyi ele almak zorunda kaldı” diyerek darbeyi açıkladı.

O ortada Alay Komutanı’nın buyruğuyla bana iki günlük göz mahpusu cezası verildi. O süreçte tutuklanmayı bekliyordum. Lakin sürpriz bir halde, Çan ve Yenice ilçelerine sıkıyönetim kumandanı olarak atandım. O ilçelere sıkıyönetim kumandanı olarak gönderilen subaylar reaksiyon çeken kimi davranışları üzerine geri çağrıldılar, yerlerine ben görevlendirildim.

Sıkıyönetim kumandanı olarak, üstten gelen buyruklar doğrultusunda ben de çok sayıda kişiyi gözaltına aldım. Lakin kimsenin canını yakmadım. Çan ve Yenice ilçelerinde aslında dişe dokunur bir sol hareket yoktu. Gözaltı süreçleri, yasal derneklere yönelik, sonuç üretmeyen bir uygulamadan ibaret kaldı. Üç ay sonra tekrar Çanakkale’deki birliğe geri döndüm.1982 yılında ise, “yasa dışı görüşler” suçlamasıyla ilişiğim kesildi ve tutuklandım.

İŞKENCELİ SORGULAR, AKABİNDE METRİS…

Tutuklanırken neler yaşadınız? Makûs muamele ve azap kelam konusu muydu? Ya da bir öbür deyişle o günlere dair unutamadıklarınız neler?

Önce Eylül 1982’de Urfa’da hudut bölük kumandanı iken Ankara Sıkıyönetim Komutanlığı buyruğuyla gözaltına alındım. Ordu İstihbarat ve Lisan Okulu’nda sorgulandım. Bir ay süren sorgunun akabinde misyona iade edildim. Bu süreçte fiziki azap yoktu. Benden evvelkilerin sorgusunda fiziki azap de yapılmış fakat yansılar üzerine işkenceciler dizginlenmiş.

İkinci sefer Kasım 1982’de Bursa Sıkıyönetim Komutanlığı buyruğuyla gözaltına alındım. Bursa emniyetinde askı, elektrik ve falaka dahil, azap ile sorgulandım. Elli gün süren sorguda suçlamaları kabul etmediğim halde tutuklanıp Gölcük Cezaevi’ne kapatıldım. Buradayken, 28/29 Ocak 1983 gecesi, devre arkadaşım yoldaşım Ömer Yazgan ve yoldaşları idam edildiler. Diğer bir davada idam cezası vermemek için rüşvet almak kabahatinden hükümlü bir yargıcın kararıyla idam edildiler. Bir devrimciye yaraşır formda idam sehpalarına tekmeyi kendileri vurdular. Hürmetle sevgiyle hasretle anıyorum kendilerini. Üçüncü olarak Mart 1983’te bu defa İstanbul Sıkıyönetim Komutanlığı buyruğuyla gözaltına alındım, İstanbul emniyetinde 50 gün müddetle azapla sorgulandım ve Metris Cezaevi’ne götürüldüm.

Dördüncü olarak Haziran 1983’te tekrar İstanbul emniyetinde azapla sorgulandım. Beşinci olarak, Ekim 1983’te Ankara emniyetinde sorgulandım, Metris’e geri götürüldüm.

Bu süreçte yalnızca ben değil, yüzlerce asker, sol görüşlü oldukları gerekçesiyle azaplı sorgulardan geçirildi. Ben toplamda 150 gün mühletle sorgulandım. Bir arkadaşımız aralıksız 180 gün müddetle sorgulanmıştı. Sorgulamalar sonuçta orduda solcu bilinen askerlerin tasfiyesine yönelikti. Bu kıyım ve tasfiye sürecini “Kışlada Solkırım” ismiyle kitaplaştırdım.

‘DEVLET BİZLERE HAKSIZ TUTUKLAMA TAZMİNATLARI ÖDEDİ’

Sonrasında yargılama süreciniz nasıl devam etti ve nasıl sonuçlandı?

12 Eylül darbesi devrinde solcu oldukları gerekçesiyle ordudan atılan genç askerler aleyhine çeşitli sıkıyönetim komutanlıkları adliyelerinde çok sayıda davalar açıldı. En geniş kapsamlı dava, İstanbul Sıkıyönetim Komutanlığı 2 Nolu Askeri Mahkemesi’nde açılan 123 sanıklı THKP/C Üçüncü Yol davasıydı. Üç arkadaşımız, yasa dışı örgüte yardım yataklık suçlamasıyla 6 yıl 8 ay mahpus cezasına çarptırıldılar. Ben de tıpkı cezaya çarptırılmıştım. Lakin, bana verilen ceza kararı Askeri Yargıtay’dan döndü, yine yapılan yargılama bu sefer beraat kararıyla sonuçlandı. Beraat kararlarının akabinde haksız tutuklamaya karşı tazminat davaları açtık; davalar lehimize sonuçlandı, devlet bizlere haksız tutuklama tazminatları ödedi.

‘O FOTOĞRAFA RASTLADIĞIMDA CEZAEVİNDEKİ ZULÜM VE İŞKENCEYİ ANIMSIYORUM’

O periyoda ait bir fotoğraf var. Tek tip elbise dayatmasına karşı mahkeme salonundaki bir protesto fotoğrafı. O fotoğrafa ait neler anlatmak istersiniz? Bugün sizin de içerisinde olduğunuz o fotoğrafı gördüğünüzde neler hissediyorsunuz?

12 Eylül darbesinden sonra cezaevleri toplama kampına dönüştürüldü. Diyarbakır, Mamak, Metris cezaevleri azabın simgesi olarak tarihe geçtiler. Açlık grevleri, azapla vefat, tedavi edilmeme üzere nedenlerle yalnızca Diyarbakır cezaevinde hatırladığım kadarıyla 44 kişinin cesedi çıktı. O periyotta cezaevleri sorgu ve azap merkezleriydi. O denli ki, azabın ticaretine bile sahne olmuştu cezaevleri. Zenginleşmek için her yolu mubah gören sermayeli üretim sisteminde, sonunda azap bile para kazanmanın aracı haline gelmişti. Bir cezaevi kumandanı, azap yapmamak karşılığında tutuklu yakınlarından rüşvet almaktan karar giymişti.

Cezaevlerine yönelik pasifikasyon, onursuzlaştırma ve azap siyaseti çerçevesinde siyasi tutuklu ve mahkumlara “tek tip” cezaevi üniforması dayatılmıştı. Bu siyaset çerçevesinde 14 Ocak 1984 tarihinde Metris Cezaevi’ne de baskın yapıldı, tüm giysilerimiz alındı, koğuşlarda atlet külot bırakıldık.

Baskından üç gün sonra, 17 Ocak 1984 tarihinde, THKP/C Üçüncü Yol davasının birinci duruşması vardı. Sabah 06.00’da koğuşlardan çıkartıldık, azap edilerek tek tip elbise giydirildi. Bu sırada dört kadro elbiseyi yırttığımı hatırlıyorum. Nihayet elbise giydirildikten sonra cezaevi avlusuna atıldık.

Saat 10.00’da da duruşma salonuna götürdüler. Saniyeleri hesaba katan bir zamanlama yapmak gerekiyordu. Zira, duruşma salonunda zincirler ve kelepçeler çözüldükten sonra, izleyicileri, avukatları, mahkeme heyetini beklemeden tek tip cezaevi elbisesini yırtıp atmak, sesini duyuramamakla sonuçlanacaktı. Bu durumda yine koğuşlara ve hücrelere götürülecektik.

İzleyiciler, avukatlar ve Cumhuriyet gazetesi muhabiri Deniz Teztel’in salona alınmalarından sonra, tam mahkeme heyeti salona girerken tek tip üniformaları yırtmaya başladık. Mahkeme heyeti yerini aldığında yırtma süreci tamamlanmıştı. Deniz Teztel o sırada (sonradan sembolleşen) fotoğrafı çekmeyi başardı, fakat fotoğrafa yayın yasağı kondu. Tekrar de cezaevlerindeki zulmün aracı tek tip elbiseye karşı direnişi birinci defa kamuoyuna duyurmuş olduk.

Tutuklu arkadaşlar, cezaevinde olan biteni anlatmakla beni görevlendirmişlerdi. Duruşma yargıcı duruşmayı açtığını belirtmek üzere tutanağı yazdırmaya hazırlanırken, elimi kaldırıp kelam istedim. Mahkeme lideri Albay’ın buyruğuyla inzibatlar beni karga tulumba salondan çıkardılar. Tam mahkeme heyetinin önünden geçerken parmağımı sallayıp, “İşkence altında sorguladınız, azap altında yargılayamazsınız” diye bağırdım. Arkadaşlar da “Kahrolsun Faşizm” “İnsanlık onuru işkenceyi yenecek” diye slogan atmaya başladılar. Sloganlar ve duruşmayı izlemeye gelmiş ailelerimizin bağırışları birbirine karıştı. Mahkeme lideri Albay’ın buyruğuyla salondan çıkartılıp, bilekler geriden kelepçeli atlet külot cezaevi avlusuna atıldık.

Ocak ayının ayazında hava kararıncaya kadar cezaevi avlusunda titredik. Vakit zaman yangın hortumuyla ıslatıldık. Hava kararmaya başlayınca teker teker kıç falakasından geçirilip koğuşlara atıldık. O günkü falakanın fiziki acısı unutulacak üzere değil.

31 Ocak 1984 tarihinde ikinci sefer salonda atlet külotla kalınca, mahkeme heyeti, duruşma inzibatını bozduğumuz gerekçesiyle yargılamanın sanıkların yokluğunda yapılmasına karar verdi, bir daha da duruşmalara alınmadık.

Aradan onca vakit geçtikten sonra fotoğraf sembolleşti, her medya mecrasında paylaşılır hale geldi. Bugün o fotoğrafa her rastladığımda birinci olarak cezaevlerindeki zulüm ve işkenceyi anımsıyorum. Yanı sıra, faşizme, zulme ve azaba direnmenin onurunu duyumsuyorum.

‘12EYLÜL’DE 397 SUBAY, 176 ASTSUBAY, 447 ÖĞRENCİ ASKER ORDUDAN UZAKLAŞTIRILDI’

Darbenin bilançosu birçok defa raporlara yansıdı. Genel çerçevede 12 Eylül Askeri Darbesi’ni tıpkı vakitte bir asker olarak nasıl değerlendiriyorsunuz?

12 Eylül darbesi kökü dışarda bir darbedir. Daha Türkiye’de resmen duyurulmadan, devrin ABD Başkanı’na CIA Türkiye İstasyon Şefi Paul Henze tarafından “Bizim çocuklar başardı” kelamlarıyla müjdelendi. Öteki darbeler de ABD ve NATO icazetlidir. Bir askerin ABD icazetiyle darbe yaparak faşist rejim kurması utanç vericidir. 12 Mart’ın Genelkurmay Lideri, “sosyal uyanış ekonomik gelişmeyi geride bıraktı” diyerek darbe yapmıştı. 12 Eylül’ün Genelkurmay Lideri, “Bir garson benden daha fazla maaş alıyor” diye yakınmıştı. Devrin patron sendikası liderinin “20 yıldır emekçiler gülüyordu biz ağlıyorduk, artık gülme sırası bizde” kelamları, darbenin iktisat politiğinin en özlü sözüdür.

Dediğiniz üzere darbenin bilançosu çok sayıda raporlara araştırma kitaplarına yansıdı. Kitaplara bahis olan bilançolarda, ordudaki tahribata ait bilgi yoktur. Bu eksikliği naçizane “Kışlada Solkırım” kitabıyla tamamlamaya çalıştım. Kısaca aktarmam gerekirse:

Darbeciler, kendileriyle birebir görüş ve inançta olmayan binlerce askeri mahkeme kararı olmadan, keyfi kararlarla TSK’den çıkardılar.

27 Mayıs 1960 darbesinden sonra 235 general ve 4 bin 171 subay,12 Mart 1971 darbesinde 600 dolayında subay astsubay ve öğrenci asker, 12 Eylül 1980 darbesinde 397 subay, 176 astsubay, 447 öğrenci asker, 1984 yılından itibaren 900’ü 28 Şubat sürecinde olmak üzere 615 subay, 928 astsubay, idari kararlarla ordudan uzaklaştırıldı.

‘BUGÜNKÜ OTOKRASİNİN 12 EYLÜL’DEN TEK EKSİĞİ TBMM VE SİYASİ PARTİLERİN AÇIK OLMASI’

Aradan 40 yılı aşkın bir müddet geçti. Bugünden baktığınızda o günler hakkındaki niyetleriniz? O günden bugüne neler değişti sizce?

Ülkemiz tarihi ne yazık ki darbeler tarihi olarak yazılmakta ve yaşanmaktadır. Darbelerin kaynağı gösterilen Türk Silahlı Kuvvetleri’nin kuruluş tarihi olarak MÖ 209 yılında yapılmış kanlı bir darbeyi benimsemesi, ne kadar hastalıklı bir zihniyetle karşı karşıya olduğumuzu göstermektedir. Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan’ın “ecdadımız” diyerek sahiplendiği 36 Osmanlı padişahından 6’sının darbeyle düşürüldükten sonra idam edilmesi, tıpkı hastalıklı zihniyet ve darbeci devlet yapılanmasının sonucudur. Bu zihniyet ve devlet yapılanması ne yazık ki Cumhuriyet periyodunda de sürdürülmüş, ülke bir darbeden başkasına sürüklenmiştir. Nihayet 15 Temmuz akşamı ülkemiz yüzlerce kişinin katledildiği askeri darbe teşebbüsüne sahne oldu. Bastırılan askeri darbe teşebbüsü “Allah’ın lütfu” sayıldı ve siyasal İslamcı tek adam faşizmini inşa etmenin mazereti oldu.

12 Eylül 1980 darbesi Türk İslam Sentezi’nin resmi ideoloji haline getirdi ve siyasal İslamcı faşizme giden yolu açtı. Darbeci genelkurmay lideri, meydanlarda ayet okuyarak siyaset yapmayı devlet geleneği haline getirdi, okullarda müfredata zarurî din dersleri koydu, yabancı ülkelerdeki din vazifelilerinin maaşlarını ödemek için milletlerarası şeriatçı örgütlerle işbirliği yaptı.

Bugün de Cumhurbaşkanı ve partisi, 12 Eylül faşizminin ruh ikizi ve mirasçısı olduğunu tekraren gösterdi. 12 Eylül darbesinin başkanı, bir emekçinin kendisinden fazla maaş almasından yakınmıştı. Bugün de Cumhurbaşkanı Erdoğan yabancı yatırımcılara yaptığı konuşmalarda, grevlere anında müdahale ettiğini anlatıyor.

Bugünkü otokrasinin 12 Eylül faşizminden tek eksiği, TBMM’nin ve siyasi partilerin açık olmasıdır. Ne var ki, TBMM’nin 12 Eylül periyodundaki Müşavere Meclisi’nden bir farkı yoktur.

Üniversiteler, medya ve yargı, 12 Eylül faşizmi periyodundaki kadar baskı altında olmanın ötesinde muktedirin buyruk erlerine dönüştürüldü. Mahkemeler itibariyle kıyaslamam gerekirse, bu periyodun hukuku ve yargısı, 12 Eylül’ün sıkıyönetim hukukunun da gerisindedir. Temel hak ve özgürlükler 12 Eylül devrindeki üzere askıdadır. Toplanma, şov yürüyüşü ve örgütlenme hakkı kullanılamamaktadır. İşkencelerde yitirdikleri yakınlarını arayan Cumartesi Anneleri’ne uygulanan zulüm utanç vericidir. Ankara’daki insan hakları anıtı bile tutukludur. Bu şartlar altında tek adam otokrasisine karşı seçimin kurtuluş olup olmadığı artık tartışmalıdır.

Bu ağır şartlara rağmen, emek, barış, demokrasi ve sosyalizm güçlerine düşen misyon, yılgınlığa kapılmadan her yasal yerde çabayı sürdürmektir.