70 yıllık gizem çözüldü: Kuşan yazısı deşifre edildi

Köln Üniversitesi

Almanya’nın Köln Üniversitesi’nde mesleğinin şimdi başındaki araştırmacılardan oluşan bir araştırma grubu, 70 yıldan uzun bir vakittir akademisyenlerin başını karıştıran gizemli ‘bilinmeyen Kuşan yazısını’ deşifre etme gayretinde muvaffakiyete ulaştı.

Uzun yıllar süren araştırmaların akabinde, Svenja Bonmann, Jakob Halfmann ve Natalie Korobzow’dan oluşan araştırma kümesi, bulmacanın modüllerini bir ortaya getirmek maksadıyla birkaç Orta Asya ülkesinden sağlanan çeşitli çanak çömlek modüllerindeki işaretlerin yanı sıra farklı mağara yazıtlarının fotoğraflarını inceledi.

Ekip, birinci olarak 1 Mart 2023 tarihinde Tacikistan Cumhuriyeti Bilimler Akademisi’nin düzenlediği çevrimiçi bir konferansta bilinmeyen Kuşan yazıtını kısmen deşifre ettiklerini duyurdu. Şu anda karakterlerin yaklaşık yüzde 60’ı okunabiliyor ve araştırma takımı geriye kalan karakterleri deşifre etmeye çalışıyor. Yapılan çevirinin detaylı bir açıklaması ‘Transactions of the Philological Society’ (Filoloji Derneği Çalışmaları) mecmuasında yayınlandı.

TACİKİSTAN’DA ÇİFT LİSANLI YAZIT BULUNDU, ÇALIŞMALAR YİNE BAŞLADI

‘Bilinmeyen Kuşan yazısı’, M.Ö. 200 ile M.S. 700 yılları ortasında Orta Asya’nın çeşitli bölgelerinde kullanılan bir yazı sistemiydi. Bu sistem, hem Yuèzhī üzere Avrasya bozkırlarının çok eski göçebe halkları hem de Kuşanların yönetici hanedanı ile ilişkilendiriliyor. Pek çok şeyin yanı sıra, Kuşanlar, Budizm’in Doğu Asya’ya yayılmasını sağlayan bir imparatorluk kurmuştu. Ayrıyeten anıtsal mimari yapılar ve sanat yapıtları de yaratmışlardı.

Şu ana dek, büyük kısmı günümüzde Tacikistan, Afganistan ve Özbekistan’ın bulunduğu topraklarda keşfedilen ve ekseriyetle kısa metinlerden oluşan onlarca yazıtın varlığı kayıt altına alındı. Afganistan’daki Dašt-i Nāwur’da Fransız arkeologlar tarafından 1960’larda keşfedilen daha uzun bir üç lisanlı yazıt da var. Yazıt, Kabil’in yaklaşık 100 kilometre güneybatısındaki Karabayu Dağı’nda, 4.320 metre yükseklikte bir kaya üzerine kazınmış.

Bu yazı sistemi 1950’lerden beridir biliniyor olsa da bugüne dek asla başarılı biçimde çözülememişti. 2022 yılında, Tacikistan’ın kuzeybatısında yer alan Almosi Geçidi’nde, başşehir Duşanbe’ye yaklaşık 30 kilometre uzaklıkta bir kaya yüzüne kazınmış kısa bir çift lisanlı yazıt bulundu. Yazıt, bilinmeyen Kuşan yazısına ek olarak, hâlihazırda biliniyor olan Baktriya lisanında yazılmış bir kısım de içeriyordu. Bu keşif, birkaç araştırmacının birbirinden bağımsız biçimde yazıtı tekrar çözme teşebbüslerine başlamasına neden oldu. En nihayetinde, Köln Üniversitesi’nde misyonlu dilbilimciler, çift lisanlı yazıtın keşfinde ve kayıt altına alınmasında büyük rol oynayan Tacik arkeolog Dr. Bobomullo Bobomulloev ile işbirliğine giderek yazı sisteminin bir kısmını çeviri etmeyi başardı.

MISIR HİYEROGLİFLERİNDEN 200 YIL SONRA ÇÖZÜLDÜ

Araştırma takımı, Mısır hiyerogliflerinin kullanıldığı Rosetta Taşı, antik Farsça çivi yazısının kullanıldığı yazıtlar ya da Yunanca Doğrusal B yazısı üzere geçmişte ne olduğu bilinmeyen yazıların deşifre edilme tekniklerini temel alan bir metodoloji uyguladı. Bonmann, Halfmann ve Korobzow’dan oluşan grup, Tacikistan’da keşfedilen çift lisanlı (Baktriyen ve bilinmeyen Kuşan dilindeki) yazıtın çözülebilen kısmının yanı sıra Afganistan’da keşfedilen üç lisanlı (Gandhari ya da Orta Hint-Aryan, Baktriyen ve bilinmeyen Kuşan dilindeki) yazıt sayesinde adım adım ilerleyerek yazıt ve lisan cinsine dair bir sonuca ulaşmayı başardı.

Yaşanan gelişme, hem birebir içeriğe sahip olan Baktriya metinlerinde yer alan hanedan ismi ‘Vema Takhtu’ hem de bilinmeyen Kuşan metnindeki temaslı kısımlarda deşifre edilebilen ‘Kralların Kralı’ unvanının yardımıyla nihayet mümkün oldu. Bilhassa de bahsi geçen unvan, kullanılan lisanın uygun bir göstergesi olduğunu kanıtladı. Kademeli biçimde ilerleyen dilbilimciler, tıpkı içeriği aktaran Baktriyen metnini kullanarak daha fazla karakter (harf) dizisini tahlil edebildi ve her bir karakterin fonetik bedellerini ortaya çıkarabildi.

KUŞAN KÜLTÜRÜNÜ DAHA DÜZGÜN ANLAMAK İÇİN BİR ANAHTAR

Araştırma kümesinin aktardığı kadarıyla, Kuşan yazısı büsbütün bilinmeyen bir Orta İran lisanını kaydetmişti; bu lisan ne Baktriyen ne de geçmişte batı Çin’de konuşulan ve ‘Hotan Saka’ ismiyle bilinen lisanla birebirdi. Lisan, büyük ihtimalle gelişim açısından bu lisanlar ortasında kalan bir pozisyona sahipti. Bu lisan, ya şu anda Tacikistan’ın bir kısmında kalan kuzey Baktriya’nın yerleşik nüfusunun lisanı ya da temelde kuzeybatı Çin’de yaşayan kimi göçebe İç Asya topluluklarının (Yuèzhī’lerin) lisanı olabilir. Göründüğü kadarıyla, muhakkak bir vakit boyunca Baktriyen, Gandhari / Orta Hint-Aryan ve Sanskritçe ile birlikte Kuşan İmparatorluğu’nun resmi lisanlarından biri olarak kullanıldı. Araştırmacılar, yeni tasnif edilen İran lisanını nitelendirmek emeliyle bir ön isim olarak ‘Eteo-Tokaryan terimini önerdi.

Araştırma grubu, yeni keşiflerde öteki yazıtlar bulunması beklendiği ve hâlihazırda potansiyel olarak umut vaat eden yerler tespit edildiği için, gelecekte Tacik arkeologlarla yakın işbirliği içerisinde Orta Asya’ya araştırma seyahatleri gerçekleştirmeyi planlıyor.

Araştırmanın başyazarı olan Svenja Bonmann, mevzuyla ilgili olarak, “Bu yazıyı deşifre etmemiz, antik Mısır ya da Maya medeniyetlerini anlamak için Mısır hiyerogliflerinin ya da Maya gliflerinin deşifre edilmesine benzeri biçimde, Orta Asya ve Kuşan İmparatorluğu’nun lisanı ve kültürel tarihine dair anlayışımızı ilerletmemize yardım edebilir” dedi.

Yazının yepyenisi SciTechDaily sitesinden alınmıştır. (Çeviren: Tarkan Tufan)