Antroposen’e yerelden bakmak
Barış Onur Örs*
Yerelin yerine merkezin, çoğulun yerine tekilin, farklının yerine aynının, yatayın yerine dikeyin, kıvrımın yerine köşenin, yavaşın yerine hızlının, niteliğin yerine niceliğin, yetinmenin yerine israfın, köylülüğün yerine kentliliğin geçtiği, doğal varlıkların “kaynak” olarak görüldüğü bir çağdayız. Bu çağda sular boşa akmaz, ağaçlar kendi başına nefes alamaz. John Zerzan’ın dediği üzere, tabiat adeta zarurî çalışma cezasına çarptırılmış üzeredir.
Yıkıcı ve kalıcı jeolojik-atmosferik değişimler yaratan bu çağ günümüzde birçok araştırmacı tarafından Antroposen olarak isimlendiriliyor. Yaygın bir biçimde kabul görüp kullanılan bu terim “insan” manasına gelen Yunanca “anthropos” sözünden türetilmiş olup “insan çağı” manasını taşıyor. Ancak bu terimi kullanarak yeryüzünde milyonlarca yıldır hayatını sürdürmekte olan insan tipinin bütününe ve günümüzde çoğunluğu oluşturmasına karşın tali olarak görülen, üstelik antropojenik tesirleri görece düşük olan kültürlere haksızlık yapıyor olabilir miyiz?
ANTROPOSEN’DE İKLİM ADALETİ VE SINIRSIZ İSTEKLER
Prehistorik periyotlara hiç gitmeden, bilinen birinci yerleşik toplumlardan günümüze uzanan vakit dilimini baz aldığımızda bile, yeryüzünün dört bir noktasında sürmekte olan birbirinden farklı sayısız kültürü tek bir insanlık durumu kategorisi içinde düşündüğümüzde, bir insanlık monokültürünü kanıksama riskiyle baş başa kalırız. Dünyanın “yoksul” kısmını oluşturan, global ısınmadaki rolü ihmal edilebilecek milyarlarca insan ile karbon salınımından temel olarak sorumlu olan milyonlarca Avrupa ya da Kuzey Amerika vatandaşına eşit sorumluluk yükleme riskiyle… Ya da gezegenin dört bir yanında, çeperlerde, görece özerk döngülere sahip mahallî kültürler ile merkezde büyük bir yutak üzere duran tüketim kültürünü eşitleme riskiyle… Şayet içinde bulunduğumuz yıkıma “insan” neden olduysa ve biz de “insansak”, sorunun bir modülü olmaktan öbür deva kalmaz elimizde. Ve en güzel ihtimalle hayat hızlarımızı yavaşlatmak, devinimlerimizi durdurmak ya da azaltmak üzere ferdî seçenekler üzerinden tartışırken buluruz kendimizi. Dünyada en ağır su ve güç kullanımının kelam konusu olduğu tarım ve sanayiyi mevzu etmeden, bireylere tavırlı olmalarını salık verebiliriz örneğin. Büyüme, ilerleme, gelişme, kalkınma üzere isimlerle sunulan uygarlık ölçütlerini peşinen kabul ederek yıkımın sorumluluğunu gezegenin bütün bireylerine eşit bir formda yükleyebiliriz. Ve sonuçta Fredric Jameson’ın deyişiyle “gezegenin sonunu hayal etmenin kapitalizmin sonunu hayal etmekten daha kolay olduğu” bir durumda bulabiliriz kendimizi!
İngiltere merkezli Cambridge Sürdürülebilirlik Komisyonu’nun BM bilgilerine dayandırdığı 2021 tarihli bir rapor, dünyanın en varlıklı yüzde 1’lik kısmının neden olduğu karbon salınımının, dünyanın en fakir yüzde 50’lik kısmından iki kat daha fazla olduğunu belirtir. En güçlü yüzde 5’lik kesim ise 1990- 2015 ortasındaki karbon emisyon artışının yüzde 37’sinden sorumludur. Üstelik global ısınmadaki sorumluluğu en az olan fakir ülkelerde yaşayan halklar, yani dünya nüfusunun çoğunluğu, global ısınmanın tesirlerinden en fazla ziyan gören kısmı oluşturmaktadır.
tek ağaç.
Bütün bu bilgiler, “peki ne yapılmalı?” sorusuna verilen en tanınan ve kestir[1]me karşılığı dışlar: Nüfusu azaltmak. İnsan nüfusunu azaltmak, tüketimi azaltmaktan daha makul bir seçenek olarak tartışmalarda kendine yer bulabiliyor. Buradan küçük bir pencere açacak olursak; pekala neden tüketimi azaltalım demekte bu kadar ikircikliyiz? Zira günümüzde savurganlığı, katlanarak artan sınırsız isteklerimizi “ihtiyaç” olarak isimlendirmeye başladık. Rastgele bir “İktisada Giriş” kitabının birinci sayfasını açtığımızda insanın sınırsız muhtaçlıkları ile kaynakların sonluluğuna gönderme yapıldığını görürüz ve iktisat bu sınırlılıkları aşmanın bilimi olarak çıkar karşımıza. Yani hâkim paradigma, gereksinimlerin sınırsızlığını doğal bir olgu olarak kabul ederken, kaynak olarak isimlendirdiği doğal varlıkların sonluluğunu aşılması gereken bir sorun olarak görür. Böylelikle doymak bilmezlik kanaatkârlığa, eksiklik yeterliliğe ve tasar[1]lanmış olan doğal olana baskın gelir ve doyumsuz istekler “ihtiyaç” ismi altında aklileştirilerek ekonomik büyümenin istikameti tayin edilmiş olur. Sınırsızlığın istikameti elbette hudutlara doğrudur. Hudutlar çeperlerde, kırlarda, yabanıl coğrafyalarda, mikrokültürlerde, kapalı toplulukların kapalı ekonomilerinde, merkezden bağımsız olarak devinimini sürdürmekte olan özerk yapıların içinde ve yerelliktedir. Büyümenin tarafı, “maliyeti sıfır” olarak kabul edilen doğal varlıklara doğrudur ve sınırsız istekler üzerinden örgütlenmiş iktisat, bütün bu “dışsallıkları” içererek ilerler.
Bu ilerleyişin içinde doğal varlıklar “kaynak”, tabiat ise merkezden bir bakışı yansıtan “çevre” ismini alır. Dışarıya, yani “çevreye” gerçek atılan her adım, işgalin akabinde zafer havasında bir muvaffakiyet göstergesi, bir büyüme ve gelişmişlik ölçütü ya da uygarlaşma olarak sunulur. Daha sonra Gayri Safi Ulusal Hasıla (GSMH) gibisi ekonomik tabirlerle isimlendirilerek elde edilen “ganimet”, merkezde yaşayanlara eşit olmayan formda hisse edilir. Yüzyıllar boyunca da ilerleme, kalkınma ya da çağdaşlaşma üzere isimlerle rasyonalize edilen, halbuki tabiata karşı düşman hukuku uygulanarak süregiden bu hoyrat iktisat modelinin kendisinden çok, doğal alanlardan elde edilen “ganimetlerin” eşit paylaşılmamasına itiraz etmiştir kentliler. Ta ki yirminci yüzyılın son çeyreğine gerçek, gözle görülür, geri dönüşümsüz çevresel değişikliklerle birlikte bu maliyet kaleminin “sıfır” olmadığı anlaşılana dek.
Günümüzde artık, son 12 bin yıldır ılıman, yağışlı, istikrarlı ve öngörülebilir iklim şartlarına sahip olduğu kabul edilen Holosen devrinin akabinde, insan cinsinin tesiri sonucu gezegenin çok ısınması ve ani iklim değişiklikleriyle kalıcı bir dengesizliğe evrilen içinde bulunduğumuz vakit dilimini, öteki dilimlerden net bir halde ayırma muhtaçlığı duyuyoruz. Bu vakit dilimini isimlendirmede Kapitalosen üzere pek çok alternatif önerilmişse de Antroposen kullanımı bugün bilim insanlarınca yaygın bir halde kabul edilmiştir.
YERELİ VE MÜŞTEREKLERİ SAVUNMAK
Birleşmiş Milletler Dünya Nüfus Fonu’na nazaran bugün dünya nüfusunun yarısı hâlâ kırsalda yaşıyor. Bu oran 1900’lerin başından günümüze dek kentlilik lehine artsa da ülke bazında grafiklere baktığımızda, doğrusal bir yükselişin akabinde, bu artışta bir direnç olduğunu görürüz. Günümüzde kentli-köylü oranının yüzde 50’ye gelip dayanması ve bu hudutta kıymetli bir dirençle müsabakası, nicel birikimin akabinde niteliksel bir dönüşümün arifesinde olduğumuzu duyurur üzere. Ekonomik büyüme, merkezden çeperlere, kentlerden kırlara yanlışsız, vadileri, ormanları sarartıp şirketleri yeşerterek sürüp giderken, kırlarda, çeperlerde, ekonomik açıdan “dışsallaştırılan” yerlerde değerli bir dirençle karşılaşır. Bu direncin bir kısmı sistemin iç çelişkilerinden, kimi doğal mahzurlardan, kimi de merkeze entegre edilememiş halkların yerleşik kültüründen kaynaklanır. Bu kültürel öğelerin izlerini bazen kent çeperlerindeki mahalle dayanışmalarında, ortak üretim pratiklerinde ya da aile üretimi şeklindeki ekonomik iştiraklerde yakalamak mümkün. Lakin en çok kırsal bölgelerde yüzyıllar boyunca jenerasyondan nesile aktarılan, “köylülük” olarak tanım edilen hayat pratiğinin içinde kendine yer bulur. Bu direnci, en genel haliyle lokal kültürün metalaşmaya karşı verdiği bir direnç olarak tanımlayabiliriz.
Via Campesina.
Üretim pratiklerinde kaynak tabanı meta olmayan ögelerden oluşan köylülük sisteminin üretim süreci ve çıktıları da metalaşmayla daha az bağlıdır (J. D. Ploeg). Bu bakımdan dünyanın değişik coğrafyalarındaki lokal kültürler ve üretim pratikleri ortasında benzerlikler buluruz. “Yerellik” ya da gibisi bir kullanımın, büsbütün kendine has özelliklere sahip özgül yerleri ve ilgi ağlarını eşitleme riskini göze alarak, birtakım ortak özellikleri ortaya koymak, yerelliğin biricikliğini vurgulamak bakımından değerlidir. Öbür bir deyişle, yerelliğin biricikliği aslında farklı yerellerin ortak bir özelliğidir. Tam da bu özgünlük sayesinde farklılık ve çeşitliliğe dayalı birliktelikler kurabilmemiz ve her şeyi nicelleyerek merkeze toplayan mevcut iktisadi akılsallığın karşısında genel geçer olmayan tahliller bulmamız mümkün olabilir. Dünyanın farklı coğrafyalarındaki apayrı mikrokültürlerin sahip olduğu ortak paydalar, lokal halkların mevcut ekonomik paradigma karşısında yaşadıkları sorunları de ortaklaştırmış ve farklı kültürlerin kendi özgün kimlikleriyle dahil olabilecekleri Dünya Çiftçi Örgütü üzere yerelliği ve küçük çiftçiliği savunan global birlikteliklerin oluşmasını mümkün kılmıştır.
Küreselden yerele baktığımızda yerelin ikincil olarak görülmesi riski vardır. Lakin küçüğün içinden büyük olana, yerelden globale ya da Antroposen’e baktığımızda değişim yaratacak gücü bulabiliriz kendimizde. Yuvamız yerelliktedir. Yuvadaysak yuvamızı derleyip toparlayabilir ve fakat yuvadaysak öbür yuvalarla buluşup birliktelikler kurabiliriz. Halbuki yuvamızdan koparılmışsak; sözgelimi kendi başına akan bir dere iken borulara alınıp bir merkezde birikmeye başlamışsak, doğal bir varlık iken artık birer kaynak olmuşsak, turist üzere hissettiğimiz gezegenimizdeki değişimlere daha az reaksiyon verir, geleceksizliğimizi derin bir kayıtsızlıkla perçinleriz. İşte Antroposen, yuvadan uzaklaşmanın kıssasıdır. O halde yapılması gereken, sınırsızlığın imkânsız doruklarında salınmak yerine yuvaya yine yerleşmek olacaktır. Antroposen’e yerelden bakmak buna karşılık gelir. Bu yazının temel savı sadece yerelin savunulması değil, birebir vakitte yerelin yine yaratılmasıdır.
Günümüzde dünya nüfusunun yaklaşık yüzde 70’i besinlerinin tamamını ya da büyük çoğunluğunu köylü besin ağından karşılıyor. Köylü besin ağı sözü çoklukla, ailelerin yahut bayanların öncülük ettiği küçük ölçekli üreticileri tanımlamak için kullanılıyor. Bu tarifin içinde çiftçiler, hayvancılık yapanlar, çobanlar, avcılar, toplayıcılar, balıkçılar, kentli ve yarı kentli üreticiler de bulunur. Dünya nüfusunun yaklaşık yüzde 30’u ise üretim girdilerinden tüketim çıktılarına dek uzanan ticari süreçleri söz eden Endüstriyel besin zincirinden beslenmekte. Köylü besin ağı, toprak, su, fosil yakıt üzere kaynakların yüzde 25’inden azını kullanırken Endüstriyel besin zinciri bu kaynakların en az yüzde 75’ini kullanmakta olup toplam ziraî kaynaklı sera gazı emisyonlarının yüzde 90’ından sorumlu. Bu şimdiki datalar, argüman edildiği üzere endüstriyel tarımın açlık sıkıntısını çözmeye yetmeyeceğini, tersine kaynakları tüketip yoksulluğu derinleştirerek besin arz teminatını tehdit ettiğini göstermeye kâfi.
Köylü besin ağı, bitkilerden hayvanlara, balıklardan ormanlara kadar biyoçeşitliliği endüstriyel zincire nazaran on ila yüz kat daha fazla besler ve başta ani iklim değişiklikleri olmak üzere her türlü kriz durumunda endüstriyel tarıma nazaran daha fazla esneklik gösterir. Büyük kapasiteli ve tek istikametli besin üretimine nazaran şekillenmiş olan endüstriyel besin üretimi ise çok daha kırılgan olduğu üzere, ormansızlaşmaya ve toprakta verimlilik kaybına yol açarak ekosistemleri tehdit eder. Global iklim değişiminden en az kırsaldakiler sorumluyken iklim değişiminden direkt etkilenenler tekrar kırsalda yaşayan halklardır. Ne var ki bütün bu ani değişikliklere direnç ya da ahenk gösterebilecek olan da köylü besin ağı yahut köylülük sistemi olarak tanım edilen sosyokültürel düzeneklerdir.
Yerellik, köylülük ya da kırsal kültürden bahsettiğimizde aslında fizikî bir pozisyon belirtmiş oluruz. Yabana, yabanıl ekosistemlere, kültüre alınmamış doğal alanlara daha yakın ve bu alanlarla iç içe olan hayat pratiklerini be[1]timleriz. Dış etmenlere daha açık, tabiat olaylarından daha çok etkilenen ve bu istikametiyle doğal süreçlerle iş birliği yapmak zorunda olan bir sistemi kastederiz. Köylülük sistemi, yöreye mahsus bilgilerin jenerasyondan nesile transferiyle, olumsuz doğal etmenleri sürdürülebilir ve kanaatkâr üretimi sağlayacak bir avantaja dönüştürmüştür. Endüstriyel besin zincirinin bilakis üretim süreçlerinde kaynaklarla sürdürülebilir bir münasebet kuran, gübre, yakıt, doğal ilaçlar üzere üretim girdilerini döngüsel olarak sağlayan ve böylelikle üretim maliyetlerini düşürerek küçük ölçekli, geçimlik ekonomiyi mümkün kılan ortak bir kırsal mirastır kelam konusu olan. Emek olarak aile, topluluk ya da imece biçiminde örgütlenen, eserlerin öncelikle aile ya da topluluk içinde, akabinde yakın etrafta ya da lokal pazarlarda dolanıma girdiği bir miras.
Kırsal alanları çepeçevre kuşatan, farklı yükseklik, ısı ve nem şartlarına, toprak yapısına sahip alanlar, biyolojik çeşitliliğe imkân veren birbirinden farklı sayısız mikroiklim yaratır. Bu alanlar iklim değişikliklerine karşı ekolojik direnç alanları olduğu üzere, büsbütün bölgeye mahsus üretim pratikleri sergileyen, yörenin bilgisini koruyup aktaran kırsal kültürler de dünyada besin üretiminin sigortasını oluşturur. Kırsal kültürü var eden iki temel ögenin küçüklük ve çeşitlilik olduğunu söyleyebiliriz. Fizikî sonlar üretimin niteliğini ve ölçeğini belirlerken kültürel bir çeşitlilik de yaratmış olur. Tohumlar, binyıllar boyunca bu çeşitlilik sayesinde korunmuş ve yapay seçilimle farklı yörelere uyumlu hale getirilmiştir. Küçük çiftçiler iklim şartlarına nazaran ne üreteceklerine ya da neyi tabiattan toplayıp işleyeceklerine karar verme esnekliğine sahip olmuştur. Küçük üretime bağlı olan bu esneklik, ekstrem şartlarda üretim kalemlerini değiştirebilmelerine ve doğal şartlara en uyumlu eserleri yetiştirebilmelerine imkan tanır. Halbuki büyük çaplı ve az sayıda esere odaklanmış besin sanayisi, bütün yatırımlarını tek bir alana yaptığı için ekstrem şartlarda üretim biçimini ve eser çeşidini değiştiremez. Bu yüzden büyük çaplı endüstriyel tarıma entegre olmuş global bir besin sistemi, kriz anlarında besin arz garantisi için de bir tehdit oluşturmaktadır. Son yıllarda yaşadığımız global salgın ve savaş üzere durumlar global besin sisteminin ne kadar kırılgan olduğunu göstermiş olmalı.
Bugün, merkezi münasebetlerden görece uzakta, sırtını dağlara, ormanlara dayayan ve besin üretim süreçlerinde özerk olan halklar, dünyanın her yanında mevcut iktisadi sistemin amacında olup topraksızlaştırılmaya ve mülksüzleştirilmeye devam ediyor. Tohumun, kadim üretim stillerinin bilgisini koruyan ve dünya besin üretiminin sigortası olan küçük çiftçiler, neoliberal siyasetler sonucunda, kentlerin çeperlerinde yaşamaya mahkûm edilerek endüstriyel zinciri besleyen garantisiz emekçilere dönüştürülüyor. Bu manada Köylü besin ağı olarak söz ettiğimiz sosyoekonomik yapı, dünyanın çoğunluğunu oluşturan, fakir olmakla birlikte karbon ayak izi bakımından global ısınmadaki sorumluluğu en az olan bölümlere daha yakın yahut bu kısımlarla iç içe olan bir münasebet ağını temsil ediyor.
HIZLI YAVAŞLAMA, BÜYÜK KÜÇÜLME, GLOBAL YERELLEŞME
Antroposen’in ne vakit başladığına dair tartışmalar sürüp gitse de gezegenimizin kabul edilebilir bir istikrar içinde muhakkak bir eşiğe kadar var olmasında, kırsal kültürel mirasımızın değerli bir rol oynadığını öne sürebiliriz. Kimi araştırmacılar tarafından 18’inci yüzyıl dolaylarında Sanayi Devrimi’ne, bazıları tarafından 2’nci Dünya Savaşı’ndan sonraki büyük hızlanma evresine dayandırılan bu eşik, başlangıcı hangi tarihte olursa olsun, tabiatın ve kırsal kültürün artık büsbütün ikincil olarak görüldüğü ideolojik bir düzlemle çakışmaktadır. Geçmişte de geniş çaplı eko-kırımlara dair birçok örnek bulmak mümkün; ama birinci kere böylesine global, eşgüdümlü, süratli ve kanıksanmış bir yıkımla karşı karşıya olduğumuzu kabul etmek durumundayız. Bu yıkımın izlerini kent merkezlerinde, şebekeye bağlı, kapalı formda sürdürdüğümüz hayatlarımızın içinde, doğal döngülerin vaktinden koparılarak eşit ünitelere bölünmüş çalışma saatlerimizde görmemiz pek kolay olmayabilir. Ekranlarda gördüğümüz global ısınma grafiklerinin ya da istatistiklerin tesiri de sonlu olacağına nazaran, Antroposen’i en fazla aniden artan besin fiyatlarıyla yahut çöken bir otoyol yüzünden bir gün işimize geciktiğimizde kavrayabiliriz.
Oysa kırsal nüfus günbegün farkındadır bu değişimlerin. Azalan yer altı sularından, kuruyan derelerden, havada gezinen ancak bir türlü toprağa düşmeyen yağmurdan, ormana geri dönmeyen nemden, kovanlara eli boş dönen arılardan, ani böcek istilalarından, yangınlardan, su baskınlarıyla azalan verimli toprak katmanından, artan yem ve gübre fiyatlarından, kaynaklara atak eden şirketlerden, kepçe ve hızar seslerinden, köylere yanlışsız yürüyen kentlerden, soylulaştırma ile el değiştiren topraklardan ve hobi bahçelerinden… Yuvadan adım adım koparılışımızın bir hikâyesiyse şayet Antroposen, bugün yuvamızı tamamen kaybetmek üzere olduğumuzu, hatta global şirketlere sığınma talebinde bulunmuş mülteciler olduğumuzu söyleyebiliriz. Etrafımızdaki ani değişikliklere eşlik eden hafıza kaybı, geleceksizlik hissi, duyarsızlık, eylemsizlik, doymak bilmezlik ve çok kişisellik, yuvadan kopuşumuzu işaret eden belirli başlı semptomlar olmalı.
Yukarıda saydığımız yerele dair ortak özellikler aslında yaşama dair temel unsurları duyurur ve bizlere Antroposen’de ne yapmamız gerektiğine dair ipuçları verir: Küçüklük, sonluluk, sadelik, çeşitlilik, açıklık, bütünsellik, döngüsellik, tutumluluk, özerklik, kendine yeterlilik, dayanışma kültürü, müşterekleri gözetme… Lakin bugün bütün bu prensipleri hayata geçirebilmek için geçmiştekinden daha farklı yollar izlemeliyiz. Zira bunları özümsemeden hayata geçirmeye çalışmak, imkânsız bir geçmişe dönme isteği içinde salınmamıza neden olabilir ve imkânsız geçmiş, en az imkânsız bir gelecek kadar tehlikelidir.
Yine benzeri halde özümsenmemiş, bütünlükten ve toplumsallıktan kopuk “ucuz” bir doğaseverlik ya da “kır oryantalizmi” olarak söz edilebilecek yerelin çok romantizasyonu, yıkımın sorumlusu olan global şirketlerin “yeşile boyanmasına” katkıda bulunmamıza yol açabilir. O halde yuvaya dönüşün, yuvamızı hatırlamanın, hatırlatmanın ya da yuvamızı tekrar yaratmanın yollarını araştırırken daha dikkatli olmalıyız. Bu türlü bir farkındalık içerisine girdiğimizde, kentliler olarak kırsal alanlarda birer kontaminasyon kaynağı olmak yerine; yereli, kırsalı, müştereklerimizi savunmanın, mahallî çabalara eklemlenmenin ve bu prensipleri bulunduğumuz yerlerde hayata geçirmenin yollarını bulmak mümkün hâle gelir. Yuvaya dair farkındalık öncelikle, içinde bulunduğumuz binaların, üstünde gezindiğimiz asfaltın bir vakitler yabanıl alanlar olduğunu hatırlamakla başlar. Ya da yol kenarlarında gördüğümüz bitkilerin birçoklarının epey besleyici besinler olduğunu fark etmemizle… Hem dışsal hem de içsel tabiatımızın polikültürden monokültüre gerçek dönüşmekte olduğunu; sokaklar, parklar, kıyılar üzere müşterek alanların günden güne çitlenerek bizden uzaklaştığını, değişimlere günbegün daha ilgisiz kaldığımızı ve tıpkı müşterek alanlar üzere içsel tabiatımızın da parsellenmekte olduğunu fark etmemizle… Yakın etrafımızla olan bağlarımızı geliştirdikçe, uzak yereller aramak yerine, içinde bulunduğumuz ilgiler ağında yepisyeni bir yerelliği inşa etmeye başlayabiliriz. Sözgelimi bir apartman idaresinde yer alma, etraf düzenlemelerine katılma, yol kenarlarında küçük ekim alanları oluşturma, mahalle dayanışmaları ve ortak üretim pratiklerinde bulunma, besin toplulukları kurma, besin siyasetlerinde kelam sahibi olma, müşterekleri savunma ve orijinal müşterek alanlar yaratma yapabileceğimiz birçok şeyin sadece birinci adımları olur. Ve bu birinci adımlar o kadar kıymetlidir ki, bariz bir değişim yaratamasak bile, nerede olursak olalım yerelliğin tekrar inşasına başlamamızı, Antroposen’e dair yerelden bir kavrayış geliştirmemizi sağlar. Kişisel ya da küçük topluluklarla yaşayacağımız tecrübeler elbette kâfi olmayacaktır. Fakat belleğin ve farkındalığın oluşabilmesi, dış dünyaya dair ilgi ve kayıtsızlığımızın giderilmesi için, imkânsız uzaklıklar yerine “şimdi ve burada”ya odaklanan yaklaşımlar kaçınılmaz görünüyor.
Bugün gezegenimizin süratli bir yavaşlığa, büyük bir küçüklüğe ve global bir yerelliğe muhtaçlık duyduğunu söyleyebiliriz. Süratli, büyük ve global bir muhtaçlığın yavaş, küçük ve mahallî olarak karşılanması birinci bakışta çelişkili görünebilir ancak tam da bu çelişkili durumu kavrayabilecek yeni bir zihin yapısına gereksinimimiz var. Küçük ceplerdeki devinimlerimizin tesiri sonlu görünebilir. Tıpkı korunmuş mikroiklimlere ahenk sağlamış canlıların öteki ekosistemlerde varlık gösteremediği üzere, sonlu yerlerdeki hudutlu tecrübelerimiz apayrı atmosferlerde hiçbir işe yaramayabilir. Lakin makro dünya sandığımızdan daha fazla hareket halindedir; sırf küçük bir yöreye has şartların aniden genel şartlara dönüştüğü ve mahallî tecrübelerin bir anda öncü devinimler haline geldiği sayısız örnek vardır. Seyahat özgürlüğü olmayan bir bitkinin, özüne dair kalıtımsal bilgiyi tohumlar aracılığıyla uzaklara saçması üzere, lokal tecrübelerimiz de kurduğumuz modeller aracılığıyla seyahat edebilir ve vaktini bekleyebilir. Global salgın, özellikle iklim krizi şartlarında, dış şartların ne kadar kolay ve geniş çapta değişebildiğini göstermeye yetmiş olmalı. Böylelikle muhtaçlık duyduğumuz, süratli bir yavaşlık, büyük bir küçüklük ve global bir yerellik süreksiz de olsa mümkün olabilmişti. Lakin buna hazırlıklı değildik. Zira yeni makro şartlarda devinip paradigmayı değiştirebilecek mikro modeller geliştirememiştik. Diğer bir deyişle endüstriyel tarım ve hayvancılık, ağır fosil yakıt kullanımı, global hava trafiği üzere olgularla karakterize olan “normalin” kendisini sorun etmeden, süratlice “normale” dönmeyi istemiştik. Asıl problem, bir dahakine hazır olabilecek miyiz?
*Ege Üniversitesi, Güneş Gücü Enstitüsü, Güç Teknolojisi Kısmı