Doç. Dr. Hasan Cömert: Sabrın sonu selamet değil, işçileri sıkıntı günler bekliyor

Namık Alkan

İZMİR – Türkiye’de Ağustos enflasyonu TÜİK’e nazaran yıllık yüzde 58,94, ENAG’a nazaran ise yüzde 128, 05 olarak gerçekleşti. TÜİK bilgileri ile bile bakıldığında Zimbabve, Surinam, Suriye üzere ülkeleri göz arkası ettiğimizde enflasyonda dünya şampiyonuyuz.

Orta Vadeli Program’da yıl sonu enflasyon beklentisi %58’den %65’e yükseltilirken, 2024 sonu ve 2025 sonu resmi enflasyon beklentisi de sırasıyla %33 ve %15 olarak ilan edildi. Trinity College-Hartford-ABD İktisat Kısmı Öğretim Üyesi Doç. Dr. Hasan Cömert ile OVP, enflasyon ve hükümetin enflasyon maksatlarını konuştuk.

‘ENFLASYONDA DÜNYA ŞAMPİYONUYUZ’

Türkiye’de Ağustos enflasyonu TÜİK’e nazaran yıllık yüzde 58,94, ENAG’a nazaran ise yüzde 128, 05 olarak gerçekleşti. Öncelikle açıklanan enflasyon bilgilerini nasıl değerlendiriyorsunuz?

Gerçi TÜİK dataları bile Türkiye`yi Zimbabve, Surinam, Suriye üzere bir grup ülkeleri göz gerisi ettiğimizde dünya şampiyonu yapmaya yetiyor lakin dediğiniz üzere, yıllık bazda ENAG’ın açıkladığı enflasyon TÜİK sayılarının bile çok üzerinde. Bu hayli bir vakittir bu türlü. Fakat aylık bazda baktığımızda Ağustos ayında farklı bir gelişme yaşandığını not etmemiz gerekir. TÜİK’e nazaran enflasyon Ağustos ayında % 9,09 artarken ENAG’ın e-TÜFE’si % 8,59 arttı. Bu açıdan uzun vakit sonra birinci kere TÜİK sayıları ENAG enflasyonunun üstünde açıklandı. İstanbul Ticaret Odası’nın açıkladığı İstanbul Ücretliler Geçinme Endeksi’ndeki artış ise %8,88 oldu. Yıllık bazda baktığımızda ise (bir evvelki yılın tıpkı ayından itibaren) bu oranlar sırasıyla %58,94 (TÜİK), %128,05 (ENAG), %74,17 (İTO). Görüldüğü üzere TÜİK’in yıllık enflasyon sayıları yalnızca ENAG sayılarının değil tıpkı vakitte İTO’nun İstanbul için açıkladığı geçinme endeksi sayılarının da çok altında.

Kapsamı ve metodolojik farklılıklardan dolayı bu üç enflasyon sayılarını birbiriyle tam olarak karşılaştırmak mümkün değil. Fakat şu bir gerçek ki TÜİK enflasyon sayıları, ENAG ve İTO’nun açıkladığı sayılardan kapsam ve metodoloji ile kolay kolay açıklanamayacak formda bir müddettir önemli oranda ayrıştı. TÜİK’ın enflasyonla ilgili birtakım bilgileri 2022 yılı içinde açıklamayı bırakması ve büyüme serilerinde yaptığı tartışmalı revizyonlar da TÜİK dataları hakkında soru işaretlerini artırmıştır.

TÜİK’in Temmuz ayından itibaren açıkladığı aylık enflasyon oranları ise öteki kurumların enflasyon oranlarına yakınsamaya başladı. Üç kurum tarafından son iki aydır açıklanan aylık bazdaki enflasyon oranının birbirine görece yakın olması, yeni iktisat idaresinin güvenirlik sıkıntısını çözmeye çalıştığı izlenimi veriyor. Öte yandan son 3-4 yıldır açıklanan enflasyon sayıları üzerindeki kuşkuları daha da artırıyor.

TÜİK bilgilerine nazaran, aylık bazda en çok fiyat artışları sırasıyla Ulaşım, Konut Eşyası, Besin ve Alkolsüz İçecekler, Giysi ve Ayakkabı ve Sıhhat kalemlerinde yaşandığını gösteriyor. Görünen o ki Mayıs ayından sonra yaşanan kur şoku ve vergi artışlarının tesirlerini artarak görmeye devam ediyoruz. Ayrıyeten fiyatlama davranışlarını etkileyen beklentilerin bozulması ve buna paralel olarak bir kadro bölümlerde karlılığı artırma saikleri bu sürece değerli ölçüde katkıda bulunuyor.

Hazine ve Maliye Bakanı Mehmet Şimşek enflasyon datalarına ait toplumsal medya hesabından yaptığı açıklamada, “Enflasyonla uğraşın biraz vakit alacağını biliyoruz. Geçiş devrindeyiz.(…) Sonuçta sabretmemize değecek” sözlerini kullandı. Ne dersiniz, sabretmemize değecek mi?

Biliyorsunuz, Temmuz sonunda Merkez Bankası yıl sonu enflasyon maksadını %22’den % 58’e yükseltmişti. Orta Vadeli Program ise bu amacı %65’e revize etti. Lakin TÜİK, geçen hafta açıkladığı enflasyon sayılarına nazaran, bir evvelki Aralık ayına nazaran enflasyonun % 43 olarak gerçekleştiğini sav ediyor. Bu şu manaya geliyor ki siyaset yapıcılar, 2023’ün kalan son 4 ayında fiyatların yaklaşık %20 oranında daha artacağını bekliyor. Bu da sabit gelirlilerin, siyaset yapıcıların beklentilerine nazaran bile ellerindeki 100 liralık alım gücünün 20 liralık bir kayba uğrayacağı manasına geliyor. Maalesef görünen o ki, aslında ağırlaşan şartlar dar ve orta gelir kümeleri için daha da berbatlaşacak.

Ayrıca Orta Vadeli Programa nazaran 2024 sonu ve 2025 sonu resmi enflasyon beklentisi sırasıyla %33 ve %15. Yani enflasyonda kademeli bir azalış hedefleniyor. Bu gayelerin gerçekleşmeme ihtimalini bir kenara koyup, bu maksatların tutturulacağını kabul etsek bile, bunun geniş kitleler için bir refah artışı manasına gelip gelmeyeceği istihdamın, fiyatların ve bölüşüm göstergelerinin ne formda ilerleyeceğine bağlı. Örneğin, şayet enflasyon Mart seçimleri sonunda fiyatların baskılanması yoluyla denetim altına alınmaya çalışılırsa, maalesef geniş halk bölümleri için sabrın sonu selamet olmayacaktır.

‘EMEKÇİ KESİTLER İÇİN GELECEK AYLAR DAHA SIKINTI GEÇECEK’

Yüksek enflasyon, personel, memur ve çalışanlar ile emeklilerin satın alma gücünü her geçen gün düşürüyor. Fiyatlara yapılan artırımlar kısa bir mühlet sonra tesirini kaybediyor. Türkiye fiyat artırımlarının satın alma gücüne tesirinin olmadığı bir periyodu yaşıyor. Değerlendirmeniz nedir, buraya nasıl geldik?

Yaşanan durum bu. Resmi sayıları hakikat kabul edecek olursak, bilhassa emekli bölümlerin alım gücünün enflasyon karşısında eridiğini rahatlıkla söyleyebiliriz.

Bunun karşısında resmi enflasyon dataları minimum fiyat ve memurların alım gücünün son artırımlarla bir ölçü güzelleştiğini ya da alım gücünü koruduğunu ima ediyor. Lakin ENAG ve İTO sayılarının daha gerçekçi bir enflasyon portresi çizdiği varsayımı altında, alım gücündeki erimenin tüm bölümler için geçerli olduğunu söyleyebiliriz. Buna ek olarak, taban fiyattan bile faydalanamayan kayıt dışı çalışan geniş bölümleri düşündüğümüzde, durum daha vahim bir hal almaktadır.

TÜRK-İŞ’in açlık ve yoksulluk sonlarıyla ilgili hesaplamaları da fiyat artışlarının geniş işçi bölümleri artan besin ve temel gereksinim harcamalarına karşı koruyamadığını gösteriyor. Ağustos 2023’te TÜRK-İŞ’in açıkladığı dört kişilik bir ailenin sağlıklı ve istikrarlı bir formda beslenmesi için yapması gereken aylık besin harcaması (açlık sınırı) 12, 198 TL iken, besin ile birlikte başka tüm harcamaları için gerekli toplam gelir ölçüsü (yoksulluk sınırı) 39,733 TL olmuştur. Halbuki tıpkı devirde taban fiyat 11,402 TL’dir. Minimum fiyat ve altında fiyat alan kısmın toplam istihdamın yarısından fazlası olduğunu hatırladığımızda işçilerin çok büyük bir kısmının açlık hududunun altında fiyatlara talim ettiğini görüyoruz. Aralık sonuna kadar yaşanacak fiyat artışlarının açlık ve yoksulluk sonu için gerekli gelirleri üst yanlışsız iteceğini ve minimum fiyatlarda Ocak başına kadar bir değişim olmayacağını düşünürsek, geniş işçi kısımlar için gelecek ayların daha sıkıntı geçeceğini söylemek durumundayız.

‘EKONOMİ 2024 YILINDA ÖNEMLİ ORANDA YAVAŞLAR’

Ekonomi idaresi enflasyonun düşmesi için 2024 yılı ortalarını işaret ediliyor. Orta Vadeli Program bu kapsamda enflasyonu nasıl düşürmeyi planlamaktadır?

Daha evvel belirtildiği üzere, Orta Vadeli Program (OVP) çerçevesinde enflasyonun kademeli olarak azaltılması öngörülüyor. Merkez Bankası’nın kendi tabirine nazaran yumuşak bir geçiş planlanıyor. Bu, kesinlikle makus bir siyaset uygulanacağı manasına gelmez. Enflasyonla çaba sürecinin nasıl tasarlandığına, bu dizaynın mümkün tesirlerine ve gerçekçiliğine bakmak gerekir.

Çözüm yolu olarak önerilen reçete sıkı para siyaseti ve maliye siyasetidir. Sıkı para siyaseti, siyaset faizi dahil olmak üzere bir dizi para siyaseti aracını kullanarak kamu ve özel bankaların verdiği kredilerin faizlerini yükseltme ve kredi verme süreçlerini sıkılaştırma yoluyla firmaların ve tüketicilerin kullanabilecekleri kredileri sınırlamayı içerir. Sıkı maliye siyaseti ise vergileri artırma ve devlet harcamalarını mümkün olduğunca kısma manasına gelir. Sonuç olarak, iktisattaki toplam talebin azaltılması yoluyla enflasyonun aşağı hakikat hareket etmesi bekleniyor. Ayrıyeten, minimum fiyat ve emekli maaşlarının hedeflenen enflasyona nazaran artırılması yoluyla fiyatların de baskılanması denenecektir. Bilhassa Hazine Bakanı Şimşek’in açıklamaları bu istikamette. Kademeli geçiş vurgusunun ardında yatan değerli bir neden, yaklaşan lokal seçimler üzere görünüyor. Mart seçimlerinden sonra bu siyasetlerin tam manasıyla uygulanmaya başlayacağını öngörebiliriz.

Öncelikle bu siyasetler açıklanan program çerçevesinde hangi şartlar altında başarılı olabilir ve bu biçimde başarılı olursa sonuçları geniş kitleler için ne getirir?

Bahsedilen sıkı maliye ve para siyasetleri uygulanırsa ve başarılı olursa, iktisadın bilhassa 2024 yılında önemli oranda yavaşlaması beklenir. Lakin OVP, 2024 büyüme amacını %4 olarak belirlemiştir. Bu oran, 2023 yıl sonu büyüme gayelerine yakındır. Pekala, bu programa nazaran %4’lük büyümeye enflasyon yaratmadan nasıl ulaşılabilir? Anlaşılan o ki iç talep yavaşlatılırken ihracata dayalı bir büyüme hedeflenmektedir. Kaldı ki açıklanan programda “iç ve dış talep istikrarı gözetilerek yüksek katma bedelli ihracat odaklı büyüme siyaseti izlenecektir” denilmektedir. İhracata dayalı büyümeye paralel olarak girdi maliyetlerini baskılayıcı siyasetler ve bilhassa belli kesimlere yönelik seçici kredi siyasetleri da devreye koyulması amaçlanmaktadır.

Kısa vadede ülke iktisadının teknoloji ve üretim yapısının pek değişmeyeceği varsayımı altında ihracata dayalı büyüme siyasetinin iki temel ayağı var üzere görünüyor. Birincisi, göreli olarak ucuz TL siyasetinin izlenmesi sonucunda yerli üretimin dünya pazarlarında rekabet gücünün artacağı beklentisidir. Bu nedenle program, 2024 yılı sonunda 1 doların 40 lira civarında olmasını ima etmektedir. İkincisi, fiyatların beklenen enflasyona endekslenmesi sonucunda ihracat eserlerinin ünite maliyetlerinin azaltılması hedeflenmektedir. Bu açıdan açıklanan program, Yakın devir Türkiye tarihinde pek örneği olmasa da net ihracatın büyümeye olumlu katkı yapabileceğini öngörmektedir. Öbür bir deyişle, yurt dışına ihraç edilen mal ve hizmetlerden elde edilen gelirlerin, yurt dışından alınan mal ve hizmetlere yapılan ödemelerden fazla olacağı varsayılmaktadır. İşsizliğin 2024 ve 2025 yılları için %10 civarında öngörülmesi, bu sürecin istihdama çok fazla katkı sağlamayacağı tarafındadır. %53 oranında olan işgücüne iştirak oranı ve iş gücü istatistiklerinde göremediğimiz milyonları aşan (potansiyel olarak çalışabilecek ya da etkin olarak çalışan) göçmeni düşündüğümüzde işsizlik oranının ima ettiğinden daha vahim bir işgücü piyasasıyla karşı karşıya olduğumuz ortada. Sendikalaşma oranlarının düşüklüğü, sendikal faaliyetlere yönelik pürüzler ve mevcut sendikaların genel durumunu da bu resme eklememiz gerek. Bu türlü bir işgücü piyasası, fiyatların baskılanması için ek bir kolaylık sağlayabilir.

Görüldüğü üzere, bu program öngörüldüğü formuyla başarılı olsa dahi, maalesef geniş bölümler için fiyatların baskılanması ve yüksek işsizlik öngörüyor.

Ücretler baskılanarak ve yüksek işsizliğe göz yumarak enflasyon hakikaten de denetim altına alınabilir mi?

Bunun için her şeyden evvel yaşanan yüksek enflasyonun tetikleyicilerine ve dinamiklerine bakmamız gerekir. Türkiye üzere gelişmekte olan ülkelerde yüksek enflasyon, çoğunlukla kur şokları ve kısmen güç fiyatları ile emtia fiyatlarındaki kıymetli artışlar tarafından tetiklenir. Covid periyodunda olduğu üzere tedarik zincirlerinde ani bir çöküş de enflasyonda ani ve bazen uzun müddetli sıçramalara yol açabilir. Bu gelişmeler çoklukla arz, yani üretim maliyetlerini ve şartlarını etkileyen gelişmelerdir. Kur şoku ithal edilen kesin tüketim mallarının fiyatlarını da etkilediğinden, tüketici fiyatlarına direkt katkı yapabilir. Son olarak, gelişmekte olan ülkelerin tüketici sepetlerinde besin harcamaları, gelişmiş ülkelere nazaran daha büyük bir yer tuttuğundan, besin fiyatlarındaki yurt içi ve dışı kaynaklı üst taraflı uzun soluklu hareketler, tüketici fiyatlarının değerli ölçüde artmasına neden olabilir.

Türkiye`de talep taraflı olmadığını mı söylüyorsunuz?

Yüksek enflasyonun Türkiye ve benzeri ülkelerde hangi gelişmeler tarafından tetiklenip kalıcılaştığı uzun ve farklı bir tartışma konusu olsa da, şunu söylemekle yetinelim: Genel olarak Türkiye üzere gelişmekte olan ülkelerin enflasyon meseleleri, mal ve hizmetlere olan talebin çok artmasından kaynaklanmamaktadır. Tekrarlayan ve uzun soluklu kur ve öteki arz taraflı şokların akabinde enflasyon makul bir eşiği aşıp orada kalıcılaşmaya başladığında, fiyatlama sisteminin ve beklentilerin bozulması nedeniyle bu şoklar devam etmese bile enflasyon yüksek oranlardaki seyredebilir. Ayrıyeten talebin canlılığını koruduğu ortamda üreticiler karlılıklarını artırıcı biçimde fiyat artışlarına devam edebilirler. Fakat kapasite kullanım oranlarını zorlamayacak rastgele bir talep düzeyinin direkt enflasyona katkı yapmasını düşünmek bilhassa gelişmekte olan ülkelerdeki atıl kapasite ve atıl iş gücü oranları göz önüne alındığında mantıklı gözükmemektedir.

Peki, gelişmekte olan ülkeler için bahsettiğiniz düzenekler son yıllarda yaşadığımız enflasyonu açıklayabilir mi?

Son zamanlardaki ve genel olarak Türkiye tarihindeki yüksek enflasyon olguları, gelişmekte olan ülkelerin genel enflasyon dinamikleriyle değerli ölçüde açıklanabilir. Hatırlanacağı üzere 2018 yılı sonrasında yaşanan kur şoku, son yıllardaki yüksek enflasyonun birincil tetikleyicisi oldu. 2021 yılı sonunda yaşanan ikinci kur şoku ve Mayıs 2023 sonrası yaşanan son şok, emsal biçimde enflasyonun temel besleyicileri oldu. Buna ek olarak, 2020 yılı sonrasındaki emtia fiyatları ve petrol fiyatlarındaki artışlar, tedarik zincirlerinde yaşanan problemler ve besin eserleri fiyatlarındaki değişimler, son yıllarda Türk iktisadında yaşanan yüksek enflasyonu değerli ölçüde açıklamamıza yardımcı olur.

Az evvel çizdiğimiz fotoğrafta Türkiye’yi başka gelişmekte olan ülkelerden ayıran temel gelişme, 2018 yılı sonrası yaşanan ani kur hareketleridir. Kaldı ki Arjantin üzere yüksek enflasyon yaşayan misal ülkeler de kur şoklarının kurbanı oldular. Elbette ki enflasyon muhakkak bir eşiği aşıp orada kalıcılaşmaya başladığında, fiyatlama düzeneğinin bozulması ve üreticilerin bir kısmının girdi fiyatlarındaki artışları çok aşan fiyat artışları yapması da enflasyona katkıda bulunur. Bu manada son vakitlerde satıcı enflasyonu diye tabir edilen karlılıkları besleyen fiyat artışlarını da enflasyonun kalıcılaşmasının nedenleri ortasında saymak gerek.

‘ZORLU BİR SÜREÇ GENİŞ İŞÇİ KISIMLARI BEKLİYOR’

Yakın periyot enflasyon gelişmelerini bu türlü okuduğumuzda hükümetin OVP kapsamında ortaya koyduğu siyasetler bilhassa iç talebi yavaşlatarak ve fiyatları baskılama yoluyla enflasyonla gerçekçi ve aktif bir halde çaba edip büyüme maksatlarına de ulaşılabilir mi?

Öncelikli olarak Program kapsamında fiyatların baskılanmasının, geniş işçi bölümleri için getireceği zorlukları bir yana bıraksak bile, fiyat baskılamasının genel olarak enflasyonda önemli bir düşüş sağlaması güç görünüyor. Merkez Bankası’nın Temmuz raporunda taban fiyat artışlarının tüketici fiyat artışlarına tesirinin vakit içinde artmış olsa da uzun vade de % 8 ile % 12 ortasında olacağı varsayım edilmektedir. Bu şu demek oluyor ki 2024 yılında minimum fiyatta % 50 artış yapmak yerine hedeflenen enflasyona paralel olarak % 30 artış yapılırsa, fiyat fiyat geçişkenliğinin üst hududunun geçerli olduğu varsayımı altında dahi, enflasyonda muhtemel aşağı istikametli hareket yalnızca % 2.4 olacaktır.

İkincil olarak Orta Vadeli Program’ın kur ve enflasyon beklentileri birbiriyle çok uyumlu değildir. Orta vadeli programın 2024 yılı sonu için öngördüğü TL’nin bedel kaybı yaklaşık %40 civarındadır. Bu türlü bir ortamda, emtia, güç ve besin fiyatlarında çok olumlu gelişmeler olmadığı sürece %30’luk yüksek bir enflasyon amacına ulaşmak sıkıntı görünmektedir. Bu bakımdan, programın kendi mantığına nazaran ihracata dayalı büyümeyi teşvik etmek için TL’nin hedeflenen enflasyondan daha fazla bedel kaybetmesine gereksinim var. Lakin, başka taraftan, kurun, enflasyonun temel tetikleyicisi olduğu gerçeği göz önünde bulundurulduğunda, bu gelişmenin enflasyon maksadına ulaşmayı zorlaştıracağı aşikar. TL’deki öngörülenin ötesindeki bir bedel kaybı, enflasyonun denetim dışına çıkmasına neden olabilir.

İma edilen döviz kuruna yakın bir bedele ulaşılması sadeleştirme süreci sürerken lakin önemli finansal girişler gerçekleşirse mümkün olabilir. 2001 sonrasında büyük ölçüde finansal girişler sonucu TL’yi görece pahalı kılan bir tıp zimni kur çapasının varlığı enflasyonun tek haneli sayılara indirilmesine yardımcı olmuştu. Tıpkı periyotta sermaye girişleri büyümenin de motoru olmuştur. Bu bağlamda kestirmeden söyleyecek olursak, mevcut haliyle OVP programının hem enflasyon hem de büyüme gayelerine ulaşmasının ön şartı, yeni siyaset yapıcılarının dört gözle beklediği yabancı sermaye girişleridir. Bakan Şimşek ve grubunun Mayıs ayından beri verdiği iletilere ve yaptığı görüşmelere baktığımızda, vurgunun yabancı sermaye girişinde olduğunu gözlemliyoruz. Bir öteki deyişle tam olarak dillendirilmese bile OVP’nin asıl fonksiyonunun yabancı sermayeye itimat verme eforu olduğunu söyleyebiliriz. Yabancı sermaye girişlerine dayalı büyüme döngülerinin sonuçlarını da gelişmekte olan ülkeler tekraren yaşadılar. Bu sefer sonuçların farklı olması için pek bir sebep yok.

Üçüncü olarak OVP”nin ihracata dayalı büyümesinin gerçekleşmesinin ön şartlarından birisi ticaret ortaklarımızın ekonomilerinin büyümesidir. Lakin en büyük ihracat kapımız olan Avrupa ekonomilerinin ne tarafa gerçek gideceği çok bilinmeyen. Kaldı ki son açıklanan Temmuz ticaret dataları de ihracat performansımıza dair düzgün sinyaller vermemektedir. Yeni açıklanan bilgilere nazaran Temmuz ayı içindeki dış ticaret açığı (ticareti yapılabilir mallar için) 12 milyar dolara ulaşırken, Ocak-Temmuz 2023 periyodunda bu kalemdeki açık 73 milyar dolar üzere rekor bir düzeye ulaştı.

Bu mevzularda daha çok şeyler söylenebilir. Fakat özetle önümüz kış ve kuvvetli bir süreç geniş işçi kesitleri bekliyor. Enflasyonun denetim altına alınması hiç kolay bir süreç olmayacak üzere. Denetim altına alınsa bile bunun geniş halk bölümleri için otomatik olarak refah artışı manasına da gelmeyeceğinin farkında olmak gerek.