Dünya mı küçük, biz mi her yerdeyiz?
Musa Anter öldürüldükten sonra cenazesi üç şahısla taşınıp defnedilir. Belleklerden çıkmayacak bir imgedir bu; hakikaten kızı Rahşan Anter, “Hepimize babalık yaptığı için bizimle ilgilenmedi, babam son seyahatinde bu türlü yalnız mı olmalıydı?” kelamlarıyla sitemde bulunur.
Öldürüldüğünde 72 yaşındaydı. Kürtler ona ‘Bilge Çınar’ ismini koymuşlardı, haksız da sayılmazlardı zira yaşlı bir çınar olduğu kadar bilge bir insandı da. Bir sabah, ajanslara öldürüldüğü ile ilgili haberler düştüğünde, bunun dehşetli vakitlerin bir başlangıcı olacağı anlaşılmıştı. Öldürüldüğü yıllarda neredeyse bütün insanların aklında birebir soru vardı; Anter’i öldürmekten çekinmeyenler, bizim üzere sıradan insanlara neler yapmazlar ki! Gerçekten bu vefatı takip eden aylar ve yıllarda günden güne işlenen cinayetlerin sayısı dert duyan insanları haklı çıkarırcasına arttı, o denli ki sırf şiddetin odağına alındığı bir toplum mühendisliğinin devreye sokulduğu bile düşünüldü. Bu cinayetin üzerinden çok vakit geçti, ne ‘Bilge Çınar’ unutuldu ne de mevte giderken yaşadığı yalnızlık.
Şüphesiz Anter’in vefatının akabinde çok şey yazılıp söylenebilir; nasıl öldürüldüğü, nerede öldürüldüğü, kimin öldürdüğü, öldüren kişinin örgütsel bir bağının olup olmadığı ve daha pek çok soru sorulabilir. Elbette her soruya verilecek bir karşılık kesinlikle vardır. Lakin bu sorulardan hiçbirisi cinayeti işlerken katilin ne hissettiğine dair bir fikir vermez bize.
Elindeki silahıyla karşısındaki insanın hayatının kendisine bağlı olduğunu düşünen biri sanki hangi hisle öldürür onu? Bu insanı anlamak için ne hissettiğini, pişman olup olmadığını, nasıl bir çocukluk geçirdiğini, hangi motivasyonla bu cinayetleri işlediğini, varsa bir ailesi cinayeti işledikten sonra karısının ve çocuklarının yüzüne nasıl baktığını, vicdan azabı çekip çekmediğini, kendiyle barışık olup olmadığını merak ederiz. Lakin bu merak uzun soluklu değildir zira kimse uzun mühlet bir katilin gözünden dünyaya bakmak ve olup biteni onun hisleri üzerinden anlamak istemez. Neredeyse bütün polisiye metinlerinde cinayet mahalline bir polis komiserinin gözünden anlatılıyor olmasının nedeni tahminen de budur.
BİR KATİLİN GÖZÜNDEN TÜRKİYE’NİN BİR DÖNEMİ
Murathan Mungan’ın ‘995 Km’ romanı bu açıdan incelenmeye kıymet. Mungan anlatısını bir katilin gözünden kurduğu için alışıldık polisiye metinlerden farklı bir yerde duruyor. Kitap, Türkiye’nin bir devrini bir katilin gözünden anlatarak güya üstteki sorulara karşılık bulmak için yazılmış üzere. ‘995 Km’, odağına Musa Anter cinayetini alıp katilinin gözünden bir devrin siyasi haritasını çıkarıyor. Romanda Anter’in ismi geçmemesine karşın anlatılan kişin o olduğunu varsayım etmek sıkıntı değil. Tekrar de devrin kıymetli olaylarını ve şahıslarını bilmeden romanın Anter cinayetini mi yoksa diğer bir olayı mı anlattığını bilmek sıkıntı olabilir. Bu meçhullüğü gideren, romanın Otel Lobisi kısmında kurulan sahne ile Orhan Miroğlu’nun ‘İtirafçı’ kitabında cinayete dair yazdıklarının benzerliği. Bu kısımda katilin adım adım bu cinayeti nasıl ve nerede işlediği anlatılır. Katil, Saim Baran isminde biriyle bir otel lobisinde görüşmek için randevulaşır.
“Saim Baran’ı arıyorum, diyor sakin, kuru bir sesle. İstişaredeki çocuk, birincinin anahtar bölmesine bakarak odasında olduğundan emin oldu, akabinde dönüp telefona uzandı, sonra bir şey hatırlamış üzere yüzüne dikkatle baktı. Sen mi, siz mi diye hitap etmesi gerektiğini bilemedi bir an… Az sonra Saim Baran havı ağarmış halıyla kaplanmış merdiven basamaklarını iniyordu. Halı, pirinci yer yer soyulmuş madeni çubuklarla tabana sabitlenmişti. Uzun uzunluklu, yetmiş yaşlarında olmasına rağmen hâlâ güzel denebilecek, mağrur ve heybetli görünüşüyle daima Koca Çınar diye anılan Saim Baran, saçları erken ağardığı için hiçbir vakit genç olmamış üzere gelirdi onu tanıyanlara.” (1)
Kitabın ikinci kısmında anlatılan bu kişinin Anter olduğunu, öldürülmeden evvel katiliyle bir otelin lobisinde görüşmesinden ve kendisine “Koca Çınar” denmesinden anlıyoruz. Kitabın siyasi atmosferine dair “kodlar” bu açıdan ustalıkla işlenmiş. Sonrasında Saim Baran, katili tarafından tenha bir yere götürülüp öldürülür. Bütün bunları katilin gözünden görüyor, hislerine tanıklık ediyor, serinkanlılığından rahatsız olarak okuyoruz. Pek çok insan için Mungan’ın böylesi bir tercihi rahatsız edici gelebilir ama hatalının psikolojisini bilmek, yaslandığı ideolojik desteklerden haberdar olmak, kendisi için hangi “haklı saikla” cinayeti işlediğini bilmek, onu motive eden hissin ne olduğunu anlamak bilinmeyene daha fazla yaklaştırması açısından kıymetli.
Anlatının hatalı tarafını bilmek bir polis komiserinin soruşturmasından okuru uzaklaştırmasının yanında apayrı bir dünyanın da kapılarını ortalar. Bu noktada Mungan’ın büyük bir risk aldığını söyleyebiliriz. Üstteki paragrafın Anter’i anlattığını, Timur Şahan ve Uğur Balık’ın hazırladığı ‘İtirafçı’ kitabında, Orhan Miroğlu’nun anlatımındaki benzerlikten de anlayabiliriz.
“Ben Musa abeyi gitmeden evvel yemeğe davet ettim, o kabul etti. Olayın olduğu gün yani pazar günü akşam saat sekizde otele gittim. Onunla Büyük Otel’de buluşacaktık. Bu otel Budakların oteliydi, onlar işletiyordu. Otelde onunla sohbet ettik. Konukları vardı, onlar gittikten sonra biz Musa abe ile baş başa kaldık. Otel komilerinden biri Musa abeye, ‘Abi senin beklediğin konuk geldi’ dedi. Bana daha evvel arazi sorunu olduğunu söylemişti. Şayet kelam etmiş olsaydı müdahale ederdim. O devirde Diyarbakır’da bu türlü bir toplantıya katılmak çok tehlikeliydi. Onu vazgeçirmeye çalışırdım. En azından ben gitmezdim.”(2)
MUNGAN: DAHA İŞİN BAŞINDA ROMANIN SİYASİ POLİSİYE OLMASINI KARARLAŞTIRDIM
Romanın birebir kısmında katilin Agit isminde birini beklediğini okuruz ama bu kişi randevu yerine gelmez. Agit’i engelleyen şey cinayete ortak olacağından duyduğu dert mı yoksa diğer bir neden mi anlamayız. Bu kuşkulu durum katilin iç dünyasına ilişkin kapıların açılmasına neden olur, bu da herkesten şüphelenmesine, işlediği cinayetlere, ailesinin yokluğuna, çocukluğuna, yalnızlığına, eğitmenlerine ve son kertede örgütsel ilgilerine kadar zihnindeki seslerin çoğalmasına vesile olur. Agit’in yokluğu, okura merak hissini veren birinci ilmektir. Okurun aklını çelen, merak hissini kamçılayan bu küçük çentik, katille Agit’in yol ayırımı, takipler, kovalamacalar ve sonrasında yaşananlar ‘995 Km’ romanını polisiye cinsine dahil eder. Mungan’ın, Cansu Çamlıbel’le T24’te yaptığı söyleşide kendisine sorulan bir soruya kitabın çeşidine ve yarattığı siyasi atmosfere dair şunları söyler:
“Daha işin başında romanın siyasi polisiye olmasını kararlaştırdım. Bölgeye, periyoda ilişkin referans bilgilerin tümü gerçek, onlarda hiçbir kurmaca ögesine yer vermedim. Kimi gerçek şahıslardan yola çıktım fakat onları kurmaca şahıslara dönüştürdüm, izlerini büsbütün silmedim yine de, gölgeleri vursun istedim. Kimi durumları değiştirdim. Bir kurmaca müellifinin periyot anlatırken esasen yapması gereken şeylerden kelam ediyorum. Romanın kahramanı olan isimsiz kişi, Hoca, Eğitmen üzere birtakım karakterlerse büsbütün hayal eseri. Ancak her hayal eseri üzere mümkün gerçekliği temsil ediyorlar.”(3)
Cinayeti işleyen kişi Diyarbakır’dan Antalya’ya hakikat yola çıkan ismi bilhassa saklanan biridir; Mungan’ın, okurun katilin iç dünyasını anlamasını, onunla yakınlaşmasını ve son kertede duygusal bir bağ kurmasını istemediği için bilhassa bunu tercih ettiği söylenebilir. Görmek için aralık kaidedir. Katilin kat edeceği ara 995 kilometredir. Seyahat müddetince isimsiz bu kişinin çocukluğundan itibaren adım adım nasıl bir katile dönüştüğünü, yıkıma sürüklenen bir toplumu, karanlık odakların kimi örgütler üzerinden işledikleri cinayetleri, esrar ticaretini ve yaptıkları azapları istek edilen aralıktan okuruz.
Mungan’ın anlatısının vakti ve yeri her ne kadar 90’lı yılların Türkiye’si olsa da öykünün daima değişen atmosferi bunu aşar nitelikte, hakikaten olayların başladığı milat yıllar öncesine dayanır. Katilin örgütsel bağları anlatılırken, örgüt önderinin yani baş imamın kim olduğuna değinilir ve bir tuğgeneralle çektirdiği fotoğraf hakkında şöyle bir sözle karşılaşırız: “Orduya ne ölçüde ve hangi kademelerle sızdıklarını bilmiyoruz, malum Cihan Paşa’yla başlayan bir sarmal bu.”(4)
BİR İNSANI CİNAYET İŞLERKEN MOTİVE EDEN ASIL HİS NEDİR?
Yaşananların çıkış vakti seksenli yılların cuntası olduğunu anlıyoruz. Cuntayla başlayan karanlık vakitlerin anlatısı her yerde benzeridir, ‘995 Km’ dünyanın hangi ülkesinde okunursa okunsun muhtemelen kendi yaşadıklarıyla benzerlikler taşıdığını göreceklerdir. Münasebetiyle kitapta anlatılan şeyler ve perde ardında cereyan eden siyasal çalkantıların üniversal bir niteliğe sahip olduğunu söyleyebiliriz.
Yolculuk ilerledikçe katilin şahsî nedenlerle bu cinayetleri işlemediğini anlıyoruz. Katilin örgütsel münasebetlerinden haberdar olmak, hâlâ ona dair bir fikir vermez okura. Bir insanı cinayeti işlerken motive eden asıl his nedir, sorusu metin ilerledikçe gizemini müdafaaya devam eder. Buna cevap ararken vardığımız yer, karmaşık yapısı ve örgütsel ağlarıyla Cihadın Askerleri isminde bir örgüt olur. Katilin mensubu olduğu bu örgütün hocasıyla kurduğu yakınlığın bu motivasyonda hissesinin büyük olduğunu fark ediyoruz. Kitabın tamamında katilin aklı daima örgüt önderinin motive edici telkinlerine gidip gelir. “Plan saat üzere yapılır, lakin tesadüflerin saati yoktur. Rabbin size verdiği akılla elzem gördüğümüz her planı eksiksiz yapmaya uğraş edin elbette, lakin takdir-i ilahiyi hiç aklınızdan çıkarmayın.”(5)
Böylece bir insanın hislerinin hangi karanlık dehlizlerde kaybolduğunun da cevabını almış oluruz.
Kim bu Cihadın Askerleri? Örgütün ismini zikretmek tıpkı Saim Baran’ın Anter olduğunu söylemek üzere hem bir iddiadan öteye geçmez hem de metnin vaktini ve öbür örgütlerin faillerinin düşünülmemesine neden olabilir. Esasen Mungan’ın yapmak istediği yazdıklarından çoklu bir mana üretilmesini sağlamaktır. Hakikaten kitapta Musa Anter, Konca Kuriş, İzettin Yıldırım, Tahir Elçi cinayetlerini anımsatan isimler olduğu üzere, örgütün sorgulama tekniklerine dair de Cihadın Askerleri’nin kim olduğunu iddia ederiz. Kitap, örgütler ortasındaki çatışmadan, bunların derin devletle ilgisine, işlenen cinayetlerden uyuşturucu trafiğine, karanlık alakaları ortaya çıkaran gazetecilerin öldürülmesine kadar pek çok şey anlatıyor.
“Cihadın Askerleri’nin devletle bağlantısını açığa çıkaran basındaki birinci haberdi bu ve bunu yazan muhabirin derhal susturulması gerekiyordu.”(6)
Korkunun hakim olduğu, az konuşulup çokça susulan bu günlerde böylesi bir kitap yazmak yürek isteyen bir şey. Romanın Türkiye’nin karanlık bir devrini anlattığı düşünülürse, yüzlerin ve örgütlerin siluetinin değişmesi ve okuru tereddütte bırakması anlaşılır bir durum. Musa Anter, İzzetin Yıldırım, Konca Kuriş, Ali Gaffar Okan üzere doksanlı yıllarda cinayete kurban giden tanıdık isimlerin yanında, Hüseyin Velioğlu, Cem Ersever, Arif Doğan, Ayhan Çarkın, Abdulkadir Aygan, Mahmut Yıldırım üzere isimleri de anımsatan simalar bulmak mümkün. Bütün bu insanların yüzlerinin makul belgisiz anımsanması metnin bilhassa birtakım noktalarda fulü bırakılan atmosferinden kaynaklanıyor. Örgütler, karanlık siluetler ve bir periyodu yangın yerine çeviren silahlar hepsi birer birer okurun belleğinde çağrışımlar halinde görünür kılıyor kendini. Roman şahıslarının belli meçhul çağrışımlarla görünür olması, Siegfried Kracauer‘in ‘Polisiye Roman’ isimli çalışmasında metne sirayet eden ruhsal durum ile ilgili şu saptamayı akla getirir:
“Polisiye romana, kesimlerden yola çıkarak bütünü oluşturan ve hesaplanabilir kümeler meydana getiren bir çağrışım psikolojisi hâkimdir. Bu psikoloji üstteki sırla münasebeti olan ve zihnin damgasını vurduğu benliği silmekle kalmaz, o benlikten kaçıp kurtulan ruhu da es geçer, kendilerini somut orta pozisyonda sunan insan karakterlerini özünden koparır…”(7)
‘995 Km’ romanı, tabutu üç kişinin ortasında taşınan bilge bir çınarı hatırlatması açısından değerli, bu açıdan üstlendiği rol azımsanmayacak kadar büyük. Zira bir tabut lakin dört şahısla omuzlanarak taşınabilir. Bize katilini göstererek, unutturulmaya çalışılan bir cinayeti hatırlatıyor Mungan. Bilge bir çınarı sonraki jenerasyonlara hatırlatması, yaşanan bir devrin unutulmaması için yazılmış değerli bir eser ‘995 Km’.
1 Murathan Mungan, 995 km, Metis Yayınları, S. 19
2 İtirafçı, Timur Şahan- Uğur Balık, Aram Yayınları, S. 121
3 https://t24.com.tr/yazarlar/cansu-camlibel/murathan-mungan-turkiye-nin-sagcisiyla-solcusu-cok-benziyor-ayni-kumastan-ceket-giyiyorlar-birinin-ceketi-soldan-dugmeleniyor-digerininki-sagdan,41800
4 Murathan Mungan, 995 km, Metis Yayınları, S. 222
5 Murathan Mungan, 995 km, Metis Yayınları, S. 120
6 Murathan Mungan, 995 km, Metis Yayınları, S. 100
7 Siegfried Kracauer, Polisiye Roman, Metis Yayınları, Çev. Dilman Muradoğlu, S.29