Edebiyattan sinemaya ‘gotik’in ürperten macerası
Horace Walpole’un 1764 yılında yayınlanan ‘Otranto Şatosu’ isimli romanı, edebiyatta yeni bir cinsin doğmasına neden olmuştu. Nedendir bilinmez, 5. yüzyılda Avrupa’da büyük bir istila dalgası yaratan, Roma İmparatorluğu’nun çöküşünü hızlandıran “barbar” bir kavimden, yani Got’lardan esinlenerek bu yeni tipe “Gotik” ismi verildi. 1800’lerde oldukça yaygınlaşan, 1900’lerin başına kadar da popülerliğini sürdüren bu çeşit, lanetli şatoları, labirente benzeyen dehlizleri, karanlık zindanları, devasa sütunları, bazen canlanıp etrafta dolaşanlara göz kırpan, gösterişli çerçeveler içindeki yağlı boya fotoğrafları ya da taş duvarların önünde duran lakin olur olmaz vakitlerde hareket eden şövalye zırhlarıyla, daha sonra gelişecek olan sinema sanatı için eşsiz bir gereç sunuyordu. Sırf yerler ya da karakter özellikleriyle değil, bahsin işleniş formuyla de sinema açısından farklı bir imkandı gotik. Her ne kadar, daha sonraları gelişecek ve tanınan sinemanın ögelerinden biri olacak “korku” cinsine benzese de, ortalarında kıymetli farklılıklar vardı. Gotik edebiyat bizi korkutmayı amaçlamıyor, korktuğumuz kavramları alegorik biçimde ele alıyordu. Aslında, dehşet, romans ve gizemin bir ortaya gelmiş, iç içe gelmiş haliydi gotik. İnsan ruhunu harekete geçirme potansiyeli yüksek olan bu üç cinsin bir ortada ele alınacağı sinemaların sinema bölümünün yüzünü güldürmesi kaçınılmaz olacaktı elbette.
Gotik edebiyat, akabinde da gotik sinema için en verimli materyallerden biri de vampirdi. Daha evvel vampir öyküleriyle karşılaşmıştı edebiyat dünyası fakat Bram Stoker’ın yazdığı, 1897’de yılında yayınlanan “Drakula”, vampir edebiyatının tüm dünyaya yayılmasını sağlamıştı. Gündüzleri tabutta uyuyan, geceleri avlanan, kurt, yarasa ve sıçan kılığına girebilen, küçücük deliklerden içeri sızabilen ve aynada görünmeyen bu kötücül kont, bir müddet sonra vampir kültünün simge ismi haline dönüştü. Elbette hem gotik hem endişe hem de bilim kurgu edebiyatın ögelerini barındıran, hatta birçok kişi tarafından birinci bilim kurgu roman sayılan ‘Frankenstein’ı da unutmamak gerek. Mary Shelley’in on sekiz yaşındayken yazmaya başladığı, yirmi yaşındayken yayımlattığı bu başyapıt da sinema bölümü için bulunmaz bir nimet olacaktı.
Her şey üzere gotik edebiyat da yerinde durmadı, vakitle değişti, dönüştü. Kimi vakit tanınan oldu, kimi vakit gözden düştü, kimi vakit da edebiyattaki ve sinemadaki gotik ögeler farklı tiplerin ortasına sızdı, tabir yerindeyse hibrit tiplerin doğmasına neden oldu. 1809’da Boston’da doğup 1849’da ölen, topu topu kırk yıllık hayatına edebiyatın birçok alanında öncü olabilme muvaffakiyetini sığdıran Edgar Allan Poe ile birlikte gotik de rotasını İngiltere’den Amerika’ya çevirdi ve Avrupa’da Baudelaire’in başını çektiği dekadans edebiyatı, ABD’de kendine yeni ve çok güçlü bir temsilci bulmuş oldu. Vakitle sinema dalına ilham verecek olan birçok hikayeye imza atan Poe, gotiğin de rotasını değiştirdi ve insan ruhu, birinci defa bir yer olarak gotik edebiyata dahil oldu. Hayaletli şatoların, ağaç kollarının camları dövdüğü rüzgarlı, terk edilmiş harap meskenlerin, ölülerin ruhlarının cirit attığı loş ve rutubet kokulu mahzenlerin yerine, insan ruhundaki karanlık dehlizler hikayelerin asıl yerleri haline dönüşmüştü artık. Freud’un daha sonra, büyük oranda Poe’dan yola çıkarak ortaya koyacağı “tekinsizlik” kavramı sayesinde, hem edebiyatta hem sinemada tekraren işlenecek olan bir bahsin, ruhsal tansiyonun de tohumları güçlü biçimde atılmış oldu böylelikle.
1960’lardan sonra da gotik kesimlerine ayrıldı, her kesim kendi içinde öteki bir bütün oluşturacak şeklide güçlendi, yaygınlaştı. Elbette, asırlarca süren bu edebi birikimin izini süren, ‘Dracula’dan ‘Carmilla’ya, Vatek’ten Tolstoy’un ‘Vurdalak Ailesi’ne uzanan, oradan Poe’nun Lovecraft’ın tüm külliyatını baş tacı edip, onların çizdiği çizgiden, o çizgiye kendi stillerini ve üsluplarını da ekleyerek ilerleyen çağdaş vakitlerin kıymetli müellifleri bu yeni bütünü ustalıkla şekillendirdiler: Stephan King, Dean Koontz, Clive Barker ve daha nicesi… Böylelikle, gotikten başlayıp klasik dehşet edebiyatına uzanan, oradan da filizlenip, rahatlıkla şeytan edebiyatı, hayalet edebiyatı, kurt adam edebiyatı, zombi edebiyatı, okült edebiyat, kıyamet sonrası kaygı edebiyatı, psişik roman, ruhsal dehşet, paranormal edebiyat üzere cinslere ayırabileceğimiz birçok spekülatif alt çeşit doğdu. Ve her biri de, beyazperdede kırmızı birer leke olarak bazen ucuz bütçeli sinemalara bazen sanat dozu yüksek şenlik sinemalarına bazen de izlenme rekorları kıran Hollywood sinemasına taze kan verdiler.
BEYAZPERDEDE KIRMIZI LEKE
Kaya Özkaracalar’ın ‘Gotik’ isimli kitabından (L&M Yayınları, Ekim 2005) öğrendiğimize nazaran, sinema tarihinin birinci gotik yapıtı, 1896 yılında çekilen, Goerges Melies’in “Le Manoir du Diable”siymiş. İki dakikalık bu kısa sinema, bir Ortaçağ şatosunun içinde uçan yarasanın Mefisto’ya dönüşmesini anlatıyormuş. Sessiz sinema periyodunda çekilen sinemaların büyük çoğunluğu üzere, bu kısa sinema de bugün arşivlerde bulunmuyor ve hiçbirimizin izleme imkanı yok. Bu yüzden de, gotik sinemanın tarihini, 1910 yılında çekilen F”rankenstein” isimli sinemayla başlatabiliriz. J. Searle Dawley’in yazıp yönettiği bu sinema, New York’taki Edison Stüdyoları’nda çekilmişti ve yalnızca on iki dakika uzunluğundaydı. O günden bu güne, Frankenstein yüz otuzdan fazla sinemaya husus oldu.
Eğer ‘Frankenstein’ isimli roman yazılmamış, kimi romana bağlı kimi ondan ilham alıp öbür sulara açılan yüzlerce sinema çekilmemiş olsaydı, bugün Cronenberg sineması diye adlandırabildiğimiz bir tıp olur muydu ya da Cronenberg ilhamını öteki bir yerden alabilir miydi, diye sorabiliriz. Pekala bir çeşit vücut takıntısı olduğunu tez edebileceğimiz Cronenberg, sinema lisanını, büyük oranda vücudun parçalanması ve yine üretilmesi üzerine kurmuştu. Mutantlara, bedeni farklı organlar üreten insanlara sıkılıkla rastlıyoruz Cronenberg sinemalarında. (Ki koltukaltında anüs gibisi bir organ oluşması ve oradan, penis gibisi, kana susamış bir çıkıntının uzaması, vücut deformasyonunun metaforik anlatımı açısından verilebilecek tahminen de en uç örnek.)
Bahsettiğimiz, o on iki dakikalık birinci “Frankenstein” uyarlamasından on bir yıl sonra, 1921 yılında, bu defa Drakula, “Nosferatu” ismiyle sinemaya çekilecek ve bu sinema, vampir sinemaları furyasının birinci örneği olarak tarihe geçecekti. Alman sinemasının bir eseri olan “Nosferatu”dan on yıl sonra Hollywood da “Drakula”yı keşfedecek ve 1931 yılında birinci “Drakula” uyarlamasını çekecekti.
O günden bu güne sayısını tam olarak tespit edemeyeceğimiz kadar çok Drakula sineması çekildi lakin bunların bir kısmı sahiden edebiyat uyarlamasıyken, büyük çoğunluğu da bir vampir kültü haline dönüşmüş olan Drakula’nın ismini kullanan, kitapla pek ilgisi olmayan ya da kitapla ortasında ince, zayıf bağlar bulunan vampir öyküleriydi. Bu kademede, Türkiye sinemasının birinci dehşet sineması olarak tarihe geçen “Drakula İstanbul’da” isimli sinemadan de kelam etmek gerekir. Senaryosunu Ümit Deniz’in yazdığı, 1953 tarihli bu sinema, tıpkı vakitte edebiyatımızdaki birinci gotik yapıtlarından biri olarak kabul edilen, Ali İstek Seyfi’nin yazdığı ‘Kazıklı Voyvoda’ isimli romanın sinema uyarlamasıydı. (Bu roman, 1997 yılında, Giovanni Scognamillo’nun önsözüyle, Drakula İstanbul’da ismiyle tekrar yayınlandı.) Aslında Ali İstek Seyfi de özgün bir roman yazmamış, Bram Stoker’ın ‘Drakula’sını kısaltmış, kurgunun temel ögelerine bağlı kalarak kıssayı yalnızca Türkçeye değil, Türkiye’ye uyarlamıştı. Özgün romanda, Karpatlardaki şatosundan çıkıp 1880’lerin Londra’sına giden Kont Drakula, Seyfi’nin yapıtında, yeniden Karpatlardan yola çıkıp bu defa 1920’lerin İstanbul’una gelir. Romandaki genç avukat Harker Azmi Bey’e, Mina Güzin’e, Lucy ise Şadan’a dönüşür. Hazır Drakula’nın tarihteki Türk düşmanı Kazıklı Voyvoda olduğu açık edilmişken ve bu uyarlama bir Türk müellifin kaleminden çıkmışken, olayın Türk yordamı bir sonla bitmesini de yadırgamamak gerekir. Kahraman, Drakula’nın kalbine kazığı saplarken şöyle seslenir: “Tuna uzunluklarında kazığa çakılan ırkdaşlarımın ve Şadanımın öcü!”
Filmde, romandaki bu replik kullanılmamış. Sinemanın son sahnelerinde, Azmi, Drakula’nın kalbine kazığı sapladıktan sonra meskene döner ve evvel yatak odasındaki, sonra da mutfaktaki bütün sarımsakları camdan aşağı atar. Artık vampir tehlikesi geçtiğine nazaran, her yere sarımsak asmanın manası kalmamıştır. Lakin Güzin, “ben onları yemekte kullanıyordum,” diye itiraz eder. Azmi’nin kararı nihaidir: “Ben artık konutta sarımsak istemiyorum.” Güzin, “İmambayıldıyı da mı sarımsaksız pişireyim?” diye sorar. “Evet,” der Azmi. “Onu da!”
KADIN VAMPİRLER
Romanın ve sinemanın tarihini, toplumsal dönüşümlerin tarihinden farklı okuyamayız elbette. 1960’ların sonu, bilhassa de 1970’lerden itibaren tüm dünyada erotik sinema rüzgarları eserken, erotik Drakula’lar, biseksüel Drakula’lar, hatta Drakula pornoları piyasaya çıkmaya başlamış, bu ortada, genel manada gotik özellikleri koruyarak çekilen vampir sinemalarındaki vampirler de, artık daha seksi, erotik bayanları ısırmaya başlamıştı. Derken bayan vampirler, yani vampirellalar sıklıkla görülmeye başlandı periyodun hem çizgi romanlarında hem de sinemalarında.
Tarihsel olarak baktığımızda, bayan vampir birinci kere bu periyotta ortaya çıkmış bir kavram değildi. Birinci bayan vampirle, gotik edebiyatın daha birinci yıllarında karşılaşmıştık. Sheridan Le Fanu’nun 1872’de yayınlanan ‘Carmilla’ isimli uzun hikayesi, ıssız bir bölgedeki bir şatoda babasıyla birlikte yaşayan Laura’nın, günün birinde kendi yaşıtı olan Carmilla’yla tanışmasıyla başlar. Varsayım edebileceğimiz üzere Carmilla vampirdir ve Laura’yı tesiri altına alır.
Zizek, “Vampirin peşinde olduğu yaşam kaynağı kandır, ama bunu vazgeçilmez bir erotizm kisvesi altında öyle bir sunar ki, bayanın tek yapabildiği kendini hazzın kucağına bırakmaktır,” der. Zati Drakula başta olmak üzere bütün vampirler bayanları tesiri alırlar ve bayan tehlikeyi fark etse bile, vampirin çekim alanından kurtulamaz ve kendini ona teslim eder. Carmilla’da da tıpkı çekim özelliği vardır fakat bu defa, genç bir bayan vampir, diğer bir genç bayanı kendi çekim alanına sokmuştur. Vampirlerin özelliklerinden biri olan ağır şehvet duygusu, bu kere bir bayanın diğer bir bayana duyduğu şehvet olarak ortaya çıkar. Bu durumun yalnızca gotik edebiyatta değil, tüm edebiyat alanında öncü bir fonksiyon görmesinin nedeni, kelamı edilen devrin Viktorya devri olmasıdır. Viktorya periyodunda, sadece edebiyatta değil, hayatın hiçbir alanında bayanları cinsellikle bağdaştırmak, bir bayanda cinsel istek ya da haz duygusu olduğundan kelam etmek mümkün değildi. Tam da bu yıllarda öncü bir bayan müellif çıkmış, bir bayan vampirin cinsel isteğinden ve taşıdığı haz hissinden kelam etmişti; üstelik bayanın cinsel isteği bir erkeğe değil, bir bayana yönelikti.
Zamanla ‘Carmilla’ sinema kesiminde “kadın vampir”i tanımlayan kült bir isim haline dönüştü, konusu Le Fanu’nun yapıtıyla temaslı olan ya da olmayan çok sayıda Carmilla sineması çekildi. Bu sinemalar ortasında en dikkat çekicilerinden birinin, Roy Ward Baker direktörlüğünde çekilen, 1970 üretimi “Vampir Aşıklar” olduğunu söylemek gerek. Senaryonun Sheridan Le Fanu’nun özgün öyküsüyle pek ilgisi olmasa da, devrin bayan vampirlerinin ele alınışı, hem erotizm hem vahşet hem de tansiyon dozlarının yerli yerinde kullanılması açısından dikkate paha bir sinemaydı “Vampir Aşıklar.”
Uzun vakittir, gotik ögeler taşıyan sinemalar, bilhassa de dehşet ve tansiyon sinemaları çekilse de direkt gotik diye isimlendirebileceğimiz sinemalarla çok fazla karşılaşmıyoruz. Bilhassa de gotik yapıtların sinemaya uyarlanmasıyla neredeyse 1980’lerden beri nadiren karşılaşıyoruz. Bu açıdan, Emily Harris direktörlüğünde, 2019 yılında çekilen “Carmilla” isimli sinema, hem hususun işleniş şekli hem de yapıtın temel akışına uygunluğu açısından oldukça bedelli bence. Sheridan Le Fanu’nun okura yalnızca hissettirebildiği iki genç bayan ortasındaki cinsel çekim, bu sinemada, daha cesurca lakin çocuksuluk ve masumiyet sonları içinde kalarak lezbiyen bir aşk olarak işlenmiş. Kıssanın finali sinemada değiştirilmiş; fakat çok daha etkileyici bir final olduğunu da söylemek gerek. Bu melodramatik final, vampirin vefatının aslında aşkın da vefatı olduğunu söylüyor bize. Günümüzde vampir yok, vampire inan da… Pekala ya aşka?
GENİŞ BİR POE PARANTEZİ
Konu gotik olduğuna nazaran, Edgar Allan Poe için geniş bir parantez açmak, hatta en geniş parantezi Poe’ya açmak gerek. Bence, çok sayıda Poe hikayesinin sinemaya uyarlanmış olması, hem hikayelerin çarpıcılığından hem de sinematografik yapıya uygunluğundan kaynaklanıyor. Zati Poe’yu okurken ister istemez kendinizi onun yarattığı atmosferin içinde buluyorsunuz ve zihniniz kıssanın akışını bir sinema rulosu üzere gözünüzün önünden geçiriyor.
Tahmin edileceği üzere, ‘Kuzgun’, ‘Morgue Sokağı Cinayetleri’, ‘Kara Kedi’, ‘Usher Evi’nin Çöküşü’, ‘Kızıl Mevtin Maskesi’ üzere birinci akla gelebilecek Poe klasikleri ve daha kacı sinemaya çekildi, hâlâ da çekiliyor ya da Poe’dan el alan hikayeler öteki bir sinema lisanı aracılığıyla yeni sinemalara husus oluyor.
Bu sinemalardan en eski tarihli olanlardan biri, 1935 imali “The Raven”. 1931 üretimi “Frankenstein” isimli sinemadaki rolüyle bir gecede üne kavuşan ve dehşet sinemalarının aranılan aktörü haline dönüşen Boris Karloff ve yeniden 1931 imali “Drakula”daki Kont Drakula rolüyle endişe ve gotik sinemanın sembol isimlerinden biri olan Bela Lugosi’nin oynadığı “The Raven” isimli sinemada o meşhur kuzgun ortalıkta çok fazla görünmüyor, daha çok Poe’nun öykülerinden etkilenerek cinayetler işleyen mecnun bir hekim anlatılıyordu. 1994 üretimi “The Crow” ise, konusunu Poe’nun “The Raven”ından alan başarılı bir Poe atmosferi sineması. Direkt kuzgunu anlatmayan fakat içerdiği cinayet, intikam ve paranormal olay dozuyla Poe’nun ruhunu çok güzel yansıtan bir sinema.
Gotik atmosferi en güzel yansıtan Poe uyarlaması sinemalardan biri de 1960 üretimi “Usher Evi”ydi. Poe’nun ‘Usher Evi’nin Çöküşü’ isimli hikayesinden yola çıkılarak çekilen sinemada, nişanlısını canlı diri gömen Rodrick Usher’ın ve kayınbiraderinin insanı ürperten öyküsünü izliyoruz. Ürperten dedik fakat, 1964 imali “Kızıl Mevtin Maskesi”ni izlemeden bu terimi kullanmamak gerekirdi aslında. Poe’nun tıpkı isimli hikayesinden uyarlanan bu sinema, birebir vakitte en karanlık Poe uyarlamalarından biri. Bilhassa de cinayetli, ayinli, danslı final sahnesiyle zihinlere karanlığı kazıyan bir uyarlama “Kızıl Mevtin Maskesi”.
Sinemadaki Poe uyarlamaları ya da esinlenmeleri saymakla bitmez ancak, son olarak Julie Taymor’un direktörlüğüyle 1992 yılında çekilen “Fool’s Fire”dan da kısaca kelam etmek gerekir. Poe’nun ‘Hop-Frog’ isimli hikayesinin uyarlaması olan bu etkileyici sinema gerçek bir grotesk şölen sunuyor, elbette bu üsluptan hoşlanan azınlığa. Cüce bir saray soytarısının saraydakilerden intikam alma kıssasını, animasyonlar, irkiltici görseller ve kukla şovları ortasında izliyoruz.
Gotik romanlardan, hikayelerden gotik sinemaya uzanan yol kısmen korkutucu kısmen ürpertici fakat daha çok da eğlenceli. Zati belirtmiştik; gotik, kaygı, romans ve gizemin harmanlanmış halidir. Ve en kıymetli özellikleri de, akla değil hislere hitap etmesi, gerçekliğe ters ögeler içermesi, eğiticilikten mümkün olduğunca uzak durması ve katiyen eğlenceli olmasıdır.