Geleceğin şiiri mi şiirin geleceği mi?
Orlando Arka tarafından yayınlanan 8Gen şiir dizisinin birinci üç kitabından geçen hafta kelam etmiştim. Bu sefer başka üç kitaptan/kitapçıktan, Petek Sinem Dulun, Ekin Metin Sozüpek ve A. Emre Cengiz’in yapıtlarından kelam etmek istiyorum. Monica Papi ve Sena Türkmen’in kitaplarını ise daha sonra, öbür bir bağlamda ele alacağım.
Bu üç kitap beni ‘Cesur Yeni Dünya’nın bugüne uyarlanışına, yani geçmişte kurgulanan gelecek algısının, şimdiye dek gerçekleşmiş kısmının şiirdeki izdüşümüne, kurgulanmış bir fantastik diyara ve tam da içinde bulunduğumuz dünyanın teknolojik donanımlarına götürdü. Bu bakış açısının bir algı kayması değil, algının çakışması olduğunu düşünüyorum.
Aldous Huxley’in ‘Cesur Yeni Dünya’sı, hislerin yok edildiği, her şeyin denetim altında tutulduğu, cinselliğin farklı bir düzlemde yaşandığı, üreme formunun büsbütün değiştiği, teknolojinin epeyce ileri olduğu bir dünyayı, Ford’tan sonra 632 yılının dünyasını anlatır bize. O dünyada, farklı bir bölgede klasik ömrü sürdüren yabaniler de vardır hâlâ. Şu anda yaşadığımız dünya, bir açıdan bu distopyanın gerçekleştiğini gösteriyor; yaşadığımız hayat, bir yanıyla F.S 632 yılında yaşayan Alfa, Beta, Gama ve Epsilonların hayatlarıyla örtüşüyor, öbür yandan da hâlâ vahşilerle birebir özellikleri taşıyan yanlarımız var. Tam o denli olamamışız yani. Lakin ileride olma ihtimalimiz yüksek zira gelecek şimdi tam manasıyla gelmedi!
Petek Sinem Dulun’un ‘Şeyseller’ini okurken neden kendimi ‘Cesur Yeni Dünya’nın içinde ya da yakınında hissettiğimi açıklamak, bu bağlamda, kitabın, bugün oluşan, oluşmakta olan yeni dünya tertibinin öncü bir metni olup olmadığını sorgulamak istiyorum. Bu sorgulama bizi, günümüz şiirinin ne’liği kadar, geleceğin şiirinin nasıl olacağı konusunda da düşünmeye sevk edebilir. Günümüzde gündelik lisan bile sanal etkenlerle süratle değişmekteyken, gündelik lisanı dönüştürmekle mükellef şiir lisanı de değişime uğrayacaktır elbette. Lakin nasıl bir değişim?
Öncelikle, ‘Şeyseller’de yer alan şiirlerde kullanılan teknik tabirlerin, lisanın kullanılışındaki tekniği de değiştirdiği izlenimi oluştu bende. “Kripto lisandan yayılan yeni sınıf yükselişte”, “Dijital bağışıklık için şiddetsiz bir yer arıyorum”, “kriminal kırıntıların/ toksik yolculuğu/ kovuşturma aldı”, “gözler: bir ekran temsili olarak üzerimizde”, “Güneye göç yasası için gen-okunu izleyenlerin/ Hipotezleri tutuyor” üzere dizelerdeki teknik kavramların bir kısmının günümüz dünyasında karşılığı olduğunu, bir kısmınınsa, şimdi okurda tam bir karşılık bulamayacağını, anlaşılamayacağı üzere, gereğince çağrışım da yaratamayacağını düşünüyorum. Zati amaçlanan da bu değil büyük olasılıkla. Bu dizeleri, ‘Cesur Yeni Dünya’nın metninin ortasına ustalıkla serpiştirsek, sırıtmaz. Zira ortalarında önemli bir kan bağı var ve oradaki soma tabletleriyle, taksikopterlerle ortalarında bir uyuşmazlık oluşmaz. Bu, ‘Şeyseller’deki şiirlerin, geleceğin, hem de yakın geleceğin okuruna da hitap edilerek mi yazıldığı sorusunu getiriyor akla. Bununla da hudutlu değil. Yaşadığımız süratli değişimin bizi süratle sürüklediği yerde, nasıl ki bugün dünkü hislerimizin birçoklarını kaybettiysek, yarın da bugünkü hislerimizin birçoklarını kaybetmiş olacağız. Nasıl ki çağdaş şiir bugünün genç okur kitlesinde, bizlerde yarattığı etkiyi yaratmıyorsa, nasıl ki postmodernizm bile kısa periyodik olmuş, birçok vakittir dağılmaya başlamış ve yerini postmodernizm ötesi diyebileceğimiz bir anlayışa (elbette bütünsel bir yapı değil, parçalanmış anlayışlar toplamı bu) bırakmışsa, şiir lisanının de bir çeşit distopya lisanı mekaniğine dönüşmesi çok mümkün görünüyor. Öyleyse daha uzun bir alıntı yapalım ve mevzuya oradan bakalım: “bir ağacı kaldıran kuyruksuz, suda koşana nazaran şanslı sayılır/ Kolunun kaldırma kuvvetini düşünebilir/ Kas oranı üzerine sesli harflerden formüller üretebilir isterse/ Fakat biz onu egzotik sesinden ve çene sayılan dişlerinden tanırız/ Hazırlıkların yıl uzunluğu sürdüğü bal konutundan çıktığında/ Rüzgârın suratı onu 40 boylamına ittiğinde/ Kat ettiği yol 20° hududunda bitecek çıkarımında bulunuruz.” Dizelerin ortasına koyduğum “/” işaretlerini kaldırıp düz bir metin olarak da okuyabiliriz bunu. Kitapta da, metnin kırılarak dizeler halinde, alt alta yayınlanmış olması, görsel olarak şiir algısı yaratıyor. Okunduğunda ise düzyazı. Bunu bir tenkit olarak söylemiyorum; kitaptaki öbür şiirlere de bakıldığında, bunun şuurlu bir tercih olduğu muhakkak. Lakin buna düzyazı lisanı deyip geçemeyiz. Bu, teknik manada apaçık bilimkurgusal, daha spesifik söylersek distopik bir lisan. Lakin bir distopya oluşturulmuyor bu şiirlerde. Bugünün dünyası distopik bir lisanla anlatılıyor. Terim icat etmekten kaçınmasam, “ters distopya” derdim buna. Bugünün gerçekliği, geleceğin mümkün lisanı ve tekniğiyle harmanlanarak anlatılıyor.
FANTASTİK DİYAR ŞİİRİ
Ekin Metin Sozüpek’in ‘İncinebilirlik’i de misal biçimde, fakat farklı bir bağlam içinde kıymetlendirilebilir. “… Magmanın Gözü üzere yağmacı bir aura/ fışkırıyordu Market-in’den: janjanlı-neonlu-şarıltılı bir yeni din/ kustu in/ çıktı cin/ gösteri freak ve virütik/ çıktı/ taa Çinden. Fizandan. damardan kırpma ödeneklerle satan aldı beni/ sergilendim Online, -ne teşhirci bir Orman-“. Öbür bir şiirde de “derisi yüzülmeden tüymüş. Meta-Ormana süzülmüş saf bir/ leoparı gördüm…” dizeleriyle karşılaşıyoruz. Muhtemelen, daha evvel teşhirci olarak tanımlanan orman, Meta-Orman’ın ta kendisi. Orman, şiirlerin bütünü düşünüldüğünde bir diyar olarak karşımıza çıkıyor ve fantastik edebiyatın farklı dünyalar/ diyarlar yaratma özelliğiyle örtüşüyor. Fakat unutulmamalı ki, bu orman meta orman. “Verse I Meta for bülbül ötecek” telaffuzundan de anlaşılacağı üzere, teknik olarak yapılmış/ oluşturulmuş bir diyar bu. İçinde beşerler, kimi hayvanlar, çocukluk anıları, beşere ilişkin çeşitli hisler da var, fakat tüm bunların yer aldığı fantastik diyarın sanal bir alanda, büyük ihtimalle bir bilgisayar oyununun içinde oluşturulduğu izlenimi doğuyor. Esasen şair gereğince ipucu veriyor bize: “Jaklar giriyor içime ve onların takılma sesi” dizesi, yeni bir dünya kurgularken içinde/ zihninde oluşan sesi bir jak aracılığıyla bilgisayara yüklediğini belirtiyor. Yeni dünya kavramını da tesadüfen kullanmıyorum, bir dizede geçiyor: “yeni bir dünyanın senin mezarın için sunabilecek gerçek bir hacmi…”. Esasen bu yeni dünyanın janjanlı-neonlu-şarıltı bir yeni dini olduğunu da evvelce görmüştük.
Söz konusu yeni dünyadaki yeni insan, yeni baştan, sıfırdan kurgulanmamış. Geçmişle genetik bir kontağı var lakin oldukça değişmiş: “Anksiyetik Andromeda. 1’den 1 milyara/ genom dağının eteğine kuruntulanan Anoreksik Familya/ açbilaç. taa babaannenden akan kirli kanın damında dolanan.” ‘Cesur Yeni Dünya’daki beşerler da yabaniler diye adlandırılanlarla birebir genleri taşımıyor muydu? Her ne kadar artık bir anne ve bir babadan doğmuyor, üretim alanlarında seri olarak üretiliyor da olsalar, başlangıç noktaları o eski dünyanın insanlarıydı. Genom dağının eteğinde, 1 milyardan 1’e gerçek geriye gidilirse, babaanneden kalan kirli kana da ulaşılır elbette. o vakit şunu söyleyebilir miyiz: Topyekun değişmiş, eskisiyle uzaktan yakından münasebeti olmayan yeni bir dünya kurulabilir elbette, fakat onu fakat eskisinin üstüne inşa ederek kurabiliriz.
BUGÜNÜN GERÇEĞİ
Hem lisan hem kullandığı sözcükler ve teknik manasında A. Emre Cengiz’in ‘Linkbioda’sı gelecek ya da kurgusal dünya tasarısı açısından bakıldığında, günümüz dünyasına daha çok odaklanmış durumda. Her ne kadar “fraktal örüntüler”, “friendzonelama beni” üzere şiirde ayrıksı duran, fakat günümüzde, bir ölçüde gündelik lisana de geçmiş olan sözcüklere rastlansa da, daha sıklıkla, deneysel şiirlerde karşılaştığımız, şiirlerin ortasında kare bulmaca kullanma, birtakım simgeler yerleştirme (mesela gökkuşağı ve nota simgeleri), bilgisayar ekranında ya da cep telefonunda görmeye alışık olduğumuz imajlar (mesela QR kodunu tekrar yüklemek için tıkla görüntüsü) kullanma üzere, tekrar terim icat etmekten kaçınmasam “deneysel şiirin klasikleşmiş kalıpları” diyebileceğim kullanımlara rastlıyoruz. Fakat şiirler, mümkün geleceğe değil, bugünün teknolojik/ sanal dünyasına, yani içinde yaşadığımız dünyaya direkt hitap ediyor. “küfuvvât” isimli şiirde “hashtagyasamakistiyoruz!” deniyor örneğin ve “#unutursakgomlegimizkuru”, “#şarjlıütü” üzere hashtagler kullanılıyor. “sayfaya git>> abone ol>> beğenmeyi unutma”, kitaba ismini veren “linkbioda”, “selfieçubuğu” üzere kavramlar, hayatımıza sonradan girmiş olsa da (elbette kimilerinin hayatlarında doğdukları andan itibaren varlar) bugün hepimizin, en azından telefonumuz elimizdeyken ya da laptopumuz kucağımızdayken sıklıkla kullandığı tabirler. Hatta, tam zıddı bir bakışla, bir müddet sonra bunların tedavülden kalkma olasılıkları olduğunu bile söyleyebiliriz. Tıpkı 90’larda, 2000’lerde oldukça gündemde olan MSN, ICQ üzere kavramların bugünkü gençler açısından fakat tarihi bir mana taşıması üzere. hatta, “belâgat” şiirinde yinelenen “güzel bana nude atsana” dizesi bile, bugünün gerçeğini tüm çıplaklığıyla ortaya koyuyor. Lakin, yarının gerçeğini ne kadar yansıtır, bilinmez. Bugün birbirlerine nude atanlar, yarının dünyasında, büyük ihtimalle birbirlerinin meskenlerine holografik manzaralarıyla konuk olacaklardır. O vakit bu şiirleri okuyanlar hashtag neydi, nude atmak neydi diye yapay zekaya ya da dedelerine sormak zorunda kalacaklar büyük ihtimalle.
Ayrıca, şiirsel telaffuz açısından çok akıcı ve kendi içinde ritmi, sıkı dokunmuş bir bağlamı olan dizelerden oluşuyor kitaptaki şiirler. Tam da bugünün şiirleri. Lakin yarının şiiri olup olmadıkları konusunda bir şey söyleyemem. Yarının şiiri nasıl olacak, onu da bilmiyorum.