Günden Kalanlar: İngiliz başuşağın aşk müziği
“Gidelim öyleyse, sen ve ben,
Akşam göğe karşı serilmiş yatarken
Eterlenmiş bir hasta üzere masada;
Gidelim o yarı tenha sokaklardan:
Mırıltılı inziva yeri olan
Tedirgin gecelerin, tek gecelik salaş otelleriyle
Ve istiridye kabuklu, talaşlı aşevleriyle,
Sokaklar ki yoz tartışmasınca sinsi niyetlerin
İzleyip durur seni
Duyasın diye güya o ürkünç soruyu . .
Ah, “Nedir?” diye sorma sakın,
Gidelim de bir hatır soralım.”
Böyle diyor, T.S. Eliot’ın inanılmaz şiirinin kahramanı J. Alfred Prufrock. Prufrock, çağdaş şiirde kararsızlığın, eylemsizliğin simgesi. Bir türlü soramadığı, sormaya cüret edemediği bir soru var, cihanı huzursuz edecek bir soru bu.(1)
Gözdesi E.M. Forster’dan arka arda yaptığı uyarlamalardan sonra gözünü Kazuo Ishiguro’ya çeviren James Ivory’nin, Başuşak Stevens rolüne büründürdüğü Anthony Hopkins de ucuz otellerden, tenha kasabalardan geçiyor, varmak istediği bir yer, sormak istediği bir soru var. Bir vakitler birlikte çalıştığı Bayan Kenton’a (Emma Thompson) hatırını ve tekrar işe dönmek isteyip istemediğini soracak.(2) Ancak hayır, kozmosu huzursuz edecek soru bu değil!
Kazuo Ishiguro’nun ‘Günden Kalanlar'(3) isimli romanının kahramanı ve anlatıcısı Başuşak Stevens, yıllardır hizmet ettiği malikânenin yeni sahibi, Amerikalı güçlü Bay Farraday’in aziz gönüllülüğü sayesinde birkaç günlük bir seyahate çıkmıştır. Altı günlük bu seyahatte geçmişin kimi sahneleri canlanır zihninde. Fakat bunları bize, yani okuyucuya mı anlatmaktadır? Yoksa bu bölük pörçük anıların birleşip ortaya çıkardığı geçmiş, yalnızca Bayan Kenton’ın anlayabileceği bir özür müdür?
Stevens, “eterlenmiş bir hasta” üzere yaşadığı malikâneden ayrılır, yollara düşer. Ucuz otellerden, tenha kasabalardan geçer yolu. Bir İngiliz başuşağında olması gerektiğini düşündüğü vakarı bir an olsun elden bırakmadan anlatır kıssasını. “Giysilerini herkesin önünde çıkarmamak” olarak özetlediği vakar, okuyucuyla senli benli olmak bir yana, aristokratik ölçülülüğün süzgecinden geçmemiş tek bir cümle kurmasına bile pürüzdür. Bu yüzden okur, Stevens’ın vakur ketumluğu karşısında bütün dikkatini satır ortalarına vermek zorundadır. Nedir okuduğumuz kıssa? Aristokrasinin çöküş öyküsü mi? Alman hayranı bir İngiliz lordunun ülkesini savaşa sürüklemesi mi? Katı olan her şeyi buharlaştıran yeni iktisadın, hallaç pamuğu üzere savurduğu soylu salonlar mı? Yoksa eşyanın katılığında donup kalmış, hiç lisana gelmemiş bir aşk mı?
VAKARA KARŞI ŞAKA
Lord Darlington’ın vefatından sonra, malikâneyi satın alan Amerikalı varlıklı Bay Farraday’le birlikte o soylu yere hafif bir uçuculuk gelmiştir. Hatta yeni demokrat varlıklı, kendisine Bayan Kenton’dan kelam eden Stevens’a, “Oo, bir hanım arkadaş ha?” diye espri bile yapar. Stevens şaşkındır, o duvarların ortasında daha evvel duyulmadık, görülmedik bir şeydir latife. Hatta Farraday, bununla da kalmayıp bayağı bir cinselliğe gönderme yapan latifeler da yapar. Stevens soyluluktan uzak bu gösteriyi izlemekle yetinir.
“Bu dakikalar benim için utanç vericiydi, tekrar de asla kırıcı biri olmayan Bay Farraday’i rastgele bir biçimde suçluyor görünmek istemem; eminim ki Birleşik Devletler’de patronla hizmetli ortasında uygun, dostça bir anlayışın işareti olan bu çeşit takılmalardan hoşlanıyordu sadece, sevecen bir şakalaşmaya kendini kaptırıyordu.”
Stevens, Amerikalı işvereninin latifeleri karşısında duyduğu dehşeti gizleyemez. Franco Moretti’nin deyişiyle, “Burjuva İngiliz olmayışıyla” bilinmektedir.”(4) Farraday’in uygunsuz latifeleri aslında eski dünyanın çoktan buharlaştığının habercisidir ancak Stevens bunu anlamazdan gelmeyi seçer. O bir vakitler sırf seçkin başuşakların üye olabildiği Hayes Derneği’nin tüzüğünde yaşamaktadır.
Malikânenin yeni sahibi Ishiguro’ya nazaran Farraday, James Ivory’ye nazaran ise James Lewis’tir. Ivory, Ishiguro’nun vakur anlatıcısıyla İngiliz aristokrasisinden yana büktüğü çubuğu “özgürlükçü Amerika”dan yana bükmeye kararlıdır. Lewis, Nazi yanlısı Lord Darlington’ın düzenlediği konferansta Avrupalı devletler tarafından aşağılanan Amerikan Kongre üyesidir. Ivory, malikâneyi Lewis’e teslim ederek bir manada, Lewis’in pek amatör bulduğu Avrupa ruhunu ebediyen hezimete uğratmıştır. Aşağılandığı, ihanete uğradığı meskenin yeni sahibidir Lewis. Yeni bir dünya, yeni bir iktisat doğmuştur ve hâlâ onur üzere amatör kavramların ardına gizlenen Avrupa’nın bu dünyada yeri olmayacaktır. Konferansa gelen Avrupalı soyluların “kuru gıdacı” diye alay ettikleri Lewis’i yeni çağın sembolü yaparak Ishiguro’nun İngilizperverliğine ölümcül bir darbe vurmuş üzeredir Ivory.
Oysa Ishiguro’nun vakur başuşağı İngiliz olmayan burjuvaları küçük düşürecek anekdotları serpiştirmeye devam eder ve elbette bu anekdot, Ivory’nin Anthony Hopkins’inin hafızasında yoktur. Farraday malikâneye davet ettiği yurttaşlarına egzotik İngiliz aristokrasisinin kalıtlarını sergilemekten şaddır. Bu kalıtlardan biri de elbet ki Stevens’tır. Halbuki, Stevens konuklardan birine Lord Darlington’ı hiç tanımadığını, ona hizmet etmediğini söyleyivermiştir. “Tarihi” bir şey görecek olmanın heyecanıyla yanıp tutuşan Amerikalı için sonuç kocaman bir hayal kırıklığıdır. Yurttaşları tarafından konutun soyağacını abartmakla suçlanan Farraday Stevens’a serzenişle sorar:
“Stevens, bu, gerçek, eski bir İngiliz malikânesi, o denli değil mi? Ben bunun için para ödedim. Sen de nitekim eski moda bir İngiliz başuşağısın, salt o denli görünmeye çalışan bir garson değil. Gerçeksin, o denli değil mi? Ben bunu istiyordum, sahip olduğum şey bu değil mi?”
Farraday parasını verip aldığı soylu tarihin uydurma çıkmasından ya da o denli sanılmasından duyduğu öfkeyi gizleyemez. “Menkul Değerler Borsası, Kutsal Kase’nin yerini tutamasa da” (Moretti, Burjuva) onu satın alacak güce sahiptir zira. Yeniden Moretti’ye dönelim: “Aristokrasi utanıp sıkılmadan, kendisini bir salon dolusu yiğit şövalye ile mükemmelleştirmişken, burjuvazi kendisi için bu türlü bir mit üretememiştir.” Evet, Farraday bir salon dolusu yavuz şövalyenin yaşadığı görkemli şatonun kapılarını yeni dünyadan gelen ziyaretçilere açmıştır lakin başuşak bu tarihi dekoru yerle bir etmiştir.
MICHALENGELO YA DA SAVAŞ
“Salonda bayanlar girip çıkar
Michalengelo’dan kelam açar” der Alfred Prufrock. İçinden çıkamadığı bir döngüyü anlatmaktadır, biteviye Michalengelo’dan kelam edilen salonlarda, “çay kaşığıyla ölçtüğü hayatı”yla, porselenler ortasında asla cüret edemeyecektir cihanı huzursuz edecek soruyu sormaya. Halbuki Lord Darlington’ın malikânesinde Michalengelo’dan kelam edilmez. Bayanlar da yoktur pek orada. Soyluluk çağının şövalyeleri savaştan kelam ederler daima. Faşizme hayranlıklarını ilan ederler. Demokrasinin nasıl da düzmece olduğunu kanıtlamak için Stevens’a iktisat hakkında fikirlerini sorarlar. Meğer Stevens giysilerini herkesin içinde çıkarmamayı öğrenmiştir. Ve onun cevapsızlığı efendilerinin faşizm övgüsünü bir defa daha haklı çıkarır. Beyefendiler, haklı çıkmanın hoşnutluğuyla gülümserler.
Stevens de hoşnuttur zira dünyayı bir merdiven üzere gören babasının jenerasyonunun bilakis, onun jenerasyonu bir tekerlek üzere görmektedir dünyayı. Bu tekerleğin öbeğinde değerli meskenler, kuşkusuz Lord Darlington’ın meskeni de, bulunmaktadır. Ve bu meskenlerde alınan güçlü kararlar “çevrelerinde dönen, güçlü ya da fakir herkesi” etkilemektedir. Bu yüzdendir ki Lord Darlington iki Yahudi hizmetçinin işine son verdiğinde, Hitler’i desteklediğinde dünya denen tekerleğin öbeğini düşünür Stevens. Elbet ki geri kalanın aklının ermediği bir şeyler vardır o konutlarda. Musevilerin atılmasına karşı istifa edeceğini söyleyen Bayan Kenton’ı da bu sözlerle avutur. Her gün parlatılan gümüşler, beş çayları, koşuşturup duran hizmetçiler her şeye bir ciddiyet katmaktadır. Stevens sorgulamayacaktır bu kere da.
Yaşlı babasının mevtini, Bayan Kenton’ın, anahtar deliğinden gözlediği ağlamasını daima tıpkı vakarla karşılar. Hareket eden sadece tekerleğin öbeğidir, onun dışında bütün bir hayat “eterlenmiş bir hasta gibi” uzanıp yatmaktadır orada.
Bu yüzdendir ki Bayan Kenton’ın her sabah odasına getirdiği çiçeklerden rahatsız olur Stevens, elindeki aşk romanıyla Kenton’a yakalanmaktan da; ona nazaran gramerini geliştirmek için okumaktadır o hisli aşk romanlarını. Lord Darlington evlenmek üzere olan vaftiz oğlunun “cinsel eğitimi”ni kendisine havale ettiğinde ne diyeceğini bilememesi Stevens’ın donup kalan hayatının resmidir aslında. Sahi, Lord Darlington nasıl olup da gönül rahatlığıyla başuşağına havale etmiştir cinsel eğitimi? Mutfaktakilerin bu işleri bütün doğallığıyla yaşadıklarını mı düşünmüştür?
Stevens vaftiz oğlu görür ve:
-“Çok özür dilerim efendim. Ancak size iletmem gereken bir şey var.”
-“Hay Allah hakikaten şaşırttın beni.”
-“Doğrudan hususa geleyim efendim. Bizden pek de uzakta olmayan şu kazları görüyorsunuz.
-“Kazlar mı? Şaşkın şaşkın etrafına bakındı. “Ah, evet. Gerçek kaz bunlar.
-“Çiçekler ve çalılar da. Bu onları bütün görkemiyle görmek için yılın en uygun mevsimi değil aslında, lakin takdir edersiniz ki efendim, baharın gelişiyle birlikte buralarda bir değişim göreceğiz -çok özel bir değişim.”
Cardinal bu bu diyalogdan ne anlar bilinmez lakin konuşma yarım kalır, Stevens üzerine aldığı vazifesi yerine getirmek için birkaç beyhude teşebbüste daha bulunur. Her kezinde diyaloglar Cardinal’i de okuru da şaşırtan bir saçmalığa bürünmektedir.
Bayan Kenton, o çatı altında bir aşk sözcüğü duymaktan ümidini kesmiş, karşısına çıkan bir talibin evlenme teklifini kabul etmiştir. Romanda müstakbel eşin yalnızca ismini bilsek de Ivory sinemada Tom Benn’i meskenin içine sokar, hatta Stevens ile karşı karşıya getirir. Tom Benn’de efendilerine sadakatten eser yoktur, yeni tertibin kokusunu almıştır, gazete ve tütün satan bir dükkan açmayı planlamaktadır. Ivory, soyluluk nutukları atan, şövalyece düşler gören her İngiliz’in karşısına yeni nizamın temsilcilerini yerleştirir. Lewis malikâneyi, Tom Benn de Bayan Kenton’ı alır.
Stevens o tekerleğin daima dönüp duracağını, Bayan Kenton’la önünde yıllarının olduğunu düşünür daima. Tarihin öbür türlü akacağını hayal etmemiştir hiç. İngiltere’ye has bir “büyüklüğün” içindedir o. Onu Alfred Prufrock üzere hareketsiz, kararsız biri yapan da budur. Her ne kadar James Ivory, başuşakla kahya ortasında hiç lisana gelmemiş aşkın işaretlerini göstermek konusunda daha cömert davransa da Darlington malikânesinde aşk hiç lisana getirilmemiştir.
Stevens seyahatinin altıncı gününde Bayan Kenton’la buluşur. Evet makûs giden bir evliliği vardır ancak kocasından boşanmayacaktır. Üstelik bir torunu da olacaktır. İlah dünyayı altı günde yaratmıştır fakat Stevens altı günde yeni bir dünya yaratamayacaktır. Kenton’dan duyduğu kelamlar de ömür uzunluğu geçmeyecek bir yara olarak kalacaktır.
“Ama bu, ortada sırada kendi kendinize, ‘Yaşamımı nasıl berbat ettim,’ diye düşündüğünüz vakitler -son derece umutsuz zamanlar- olmuyor manasına gelmez elbette. İşte o vakit yaşamış olabileceğiniz farklı bir hayatı, daha hoş bir hayatı düşünmeye başlıyorsunuz. Örneğin, sizinle yaşanmış olabilecek bir hayatı düşünmeye başlıyorum Bay Stevens.”
GÜNDEN KALAN NE?
Stevens, finalde mukadderatını tekrar tekerleğin öbeğinde yer alanların eline bırakmaya karar verir. Ne oldu, neden oldu ya da nasıl olmalıydı sorularının bir manası yoktur. Artık tekerleğin öbeğinde şakacı bir işveren vardır, Stevens da işvereni konuta dönene kadar latife yapmayı öğrenmek zorundadır. O da yeni nizama elini uzatmıştır, vakarın yerini latife almıştır artık. Ivory’nin finalinde ise malikânenin salonuna davetsiz bir güvercin girer. Oradan oraya uçuşan kuş, Amerikalı zenginin maharetli elleriyle, açık pencereden tabiata salınır. Neyin işaretidir bu? Ivory son bir defa Amerika’nın demokratlığına ve özgürlükçülüğüne mi selam durmaktadır?
Her iki finalde de başuşak James Stevens’ın mukadderatı değişmez. O, 1956 yılında tekrar tıpkı şarkıyı söylemektedir:
“Cesaretim var mı
tedirgin etmeye kozmosu?”
1. T.S. Eliot, “J. Alfred Prufrock’un Aşk Şarkısı”, Çorak Ülke-Dört Kuartet ve Öbür Şiirler, Çev. Suphi Aytimur. İstanbul: Adam Yayınları, 1990.
2. James Ivory, Günden Kalanlar, 1993.
3. Kazuo Ishiguro, Günden Kalanlar, Şebnem Susam, İstanbul: Turkuvaz, 2007.
4. Franco Moretti, Burjuva, çev. Eren Buğlalılar, İstanbul: İrtibat Yayınları, 2015.