Hayat kayıt altında
‘Oraya Kendimi Koydum’ Asuman Susam’ın hazırladığı, 11 bayan şairin çalışmasının yer aldığı bir belgesel şiirler toplamı. Kitap, farklı kesitlerden bayanların ve birkaç LGBT’linin bizimhikayemiz.org isimli platforma yazdığı güncelerden, onların öykülerinden yola çıkılarak hazırlanan kelamlı tarih çalışmasının şiirsel sunumu. Kitabın ‘sunu’ kısmında de belirtildiği üzere, belgesel şiir, kamusal alanla özel alanı buluşturan, her türlü evrak, kayıt, duyusal ve görsel malzemeyi de içine alan bir deney alanı.
Belgesel kavramı, daha çok sinema ya da fotoğrafla ilişkilendirilir. Görsel ya da yazılı (gazete kupürleri, siyasi broşürler vs.) gereçler kullanılarak çekilen fotoğraflarda ya da sinemalarda, aslolan belgelenen gerçekliktir; fotoğraf ya da sinema lisanı ise o dokümanları tesirli biçimde sunmanın formülüdür. Belgesel şiirde de durum emsal aslında. Belgeyi şiir formunda sunmak, şiirsel lisan sayesinde evrakın görünürlüğünü ve tesirini arttırmak manasına geliyor. Şimdi çok yeni sayılabilecek bu cinsin, 20’nci yüzyılın başlarında Muriel Rukeyser ve Williams Carlos Williams’ın, toplumsal açıdan manalı şiirler yazmak için birtakım evrakları şiirlerinde kullanmalarıyla başladığını söyleyebiliriz.
Belgesel şiirin etkileyici bir örneğiyle, geçtiğimiz yıl, 3-5 Kasım 2022 tarihleri ortasında gerçekleşen 5’nci Çevrimdışı İstanbul Memleketler arası Şiir Festivali’nde karşılaşmıştık. Şenliğe katılan İsveçli şair İda Börjel, Ukrayna’daki savaş esnasında konutlarını arayarak telefon görüşmesi yapan Rus askerlerinin, İsveç istihbaratı tarafından deşifre edilen telefon kayıtlarındaki konuşmaları direkt kullanarak oluşturduğu belgesel şiirlerini okumuştu. Efe Duyan’ın Türkçeye çevirdiği şiirlerin birinde, “sana bir paket gönderebilir miyiz diye/ soruyor baban” diyordu Rus askerinin annesi telefonda. Askerin karşılığı çok açıktı: “anne/ buraya paket/ mi gönderilir hiç/ neden bahsediyorsun/ ne oluyor// anne ben ukrayna’dayım/ gerçek bir savaş var/ maalesef/ tüm kentleri bombalayıp duruyoruz/ sivilleri bile vurduk// kollarını açıp sizi kucaklayacaklar/ demişlerdi/ onun yerine araçların altında eziliyorlar/ hatta önlerine yatıyorlar/ kendilerini atıyorlar tekerlerin altına/ geçmeyelim diye/ bize faşist diyorlar anne/ çok dehşetli.”
ONUN BİR KOLTUĞU VAR, BENİM BİR KOLTUĞUM YOK
‘Oraya Kendimi Koydum’ isimli kitapta, Anita Sezgener, Asuman Susam, Ece Eldek, E. İrem Az, Mihrap Aydın, Miray Çakıroğlu, Monica Papi, Parıltı Alan, Petek Sinem Dulun, Selcan Peksan ve Sevinç Çalhanoğlu, okudukları kıssalara müdahale etmeden, “şiir bize ne yapar”, “biz şiirle ne yaparız” sorularını sormuşlar kendilerine ve ortaya bu belgesel şiirler toplamı çıkmış. Aslında her şiirde birbirinden kıymetli detaylar, hayatın zindana dönüştürülme eğrisini direkt işaret eden çok fazla ayrıntı, çok acıtıcı dizeler var. Maalesef, örnek oluşturması açısından fakat birkaçını buraya alabileceğim.
Miray Çakıroğlu, İzmir’den ED isimli bayanın siteye yazdıklarını şiirleştirmiş. “Bugün ben paklık işi yapıyorum ama/ Benimle birebir yaşta olan bayana hizmet ediyorum/ Onunla benim aramdaki fark ne?/ O da bayan ben de kadın/ Onun da iki eli var iki ayağı var, iki gözü/ Yalnızca bir koltuk fazlası var./ Onun bir koltuğu var,/ benim bir koltuğum yok.” ED, farkında olarak ya da olmayarak, her şeyin sınıfsal olduğunu ‘koltuk’ kavramı üzerinden, çok etkileyici biçimde vurgulamış. Şayet fizikî bir mahzuru yoksa, herkesin iki kolu, iki bacağı, iki gözü vardır. Fizyolojik özellikleri çabucak hemen birebirdir. Kaldı ki, bir paklık personeli, estetik manada daha alımlı, ruhsal olarak daha sağlıklı, kişilik örgütlenmeleri açısından, kültürel donanım ya da zeka/ alımlama seviyesi olarak daha ileri olabilir hizmet ettiği bayana oranla. Şayet bir koltuğu yoksa, tüm bu özelliklerin hiç ehemmiyeti yoktur. Zira sıkıntı sınıfsaldır ve sınıfı belirleyen koltuktur. Daha doğrusu, koltuk kavramıyla simgeleşen mal varlığı, meta kıymetidir.
ÇOK UZAĞA GİDEMİYORUZ, İPLER KISA
Aile, baba, namus üzere dikenli tellerle çepeçevre kuşatılanlar için kabus nerede başlar, nerede biter? Başlangıcını bulmak kısmen kolay da, biter mi, o bahiste olumlu bir şey söylemek sıkıntı. Çok büyük travmalar ya da şiddet olmadığında bile, kadınlık vazifeleri diye bir şey var mesela, aman baban duymasın anlayışı var, konuttan uzaklaşma tembihi var, yani, topyekun bir ruhsal şiddet var.
Monica Papi, ‘Bir Kız Bir Erkek’ isimli belgesel şiirinde tabansız bir suçluluk hissine işaret ediyor. Nizam, bayanı hatalı olarak göstermiyor sırf, her türlü manipülasyonu yaparak bayanın kendini hatalı hissetmesini sağlıyor. İktidar sistemlerinin ağzından düşürmedikleri, kendi eril tahtlarını korumak emeliyle koruyup kolladıkları Türk aile yapısı bu olsa gerek. “Hep kendimi babamın söylediği şeylerle yargıladım. Kadınlık vazifelerimi yerine getiremedim galiba” diyor İzmir’den ED. Sonra da, “Kadınlık misyonları nedir bilmiyorum hala” diye ekliyor. Ne olduğu sahiden de açık biçimde belirli olmayan, ucu açık bir kavram kadınlık vazifesi. Şiddet gördüğünde de terk edildiğinde de bayanı hatalı göstermek, dahası bayanın kendisini sorumlu ve hatalı hissetmesini sağlamak için yaratılmış ucube bir kavram.
Yine birebir çalışmada, Antep’ten NT’nin söyledikleri şöyle şiirleştirilmiş: “Yani o dağın ardında ne var ne yok çok merak ederdim/ fakat ben dünyayı yalnızca ora zannederdim/ ve derdim ki/ hala da gülerim o şeyime/ ‘Dünya’ derdim/ ‘Ne kadar büyük, ne kadar geniş yer’ derdim.” İzmir’den MC ise diyor ki: “Ortaokulu bitirdim, liseyi/ Daima İzmir’de. Daima yürüyüş arasında. Yani çok uzağa gidemiyoruz/ ipler kısa.” Selcan Peksan ise ‘Beri’ isimli belgesel şiirinde, İstanbul’dan AT’nin söylediklerini “Dünyaya nereden açıldım?/ Köyün dışında, öteki bir dünya olduğunu,/ 10 yaşlarında falandık, falandım öyle/ Radyodan öğrendim.” dizeleriyle anlatıyor. İstanbul, İzmir, Antep fark etmiyor, çizilen dar alan da kurulan kapan da daima tıpkı.
KENDİ GÖZLERİNİ NİÇİN O DENLİ KAZIDI?
Çünkü otoritenin temsil gücünü elinde tutan, şiddet uygulamanın, toplumsal cinsiyet açısından kendisine bir imtiyaz olarak sunulduğu inancıyla yetiştirilen bir baba gerçeği var karşımızda. Parıltı Alan’ın, ‘Baba Demeler Sıklığı’ isimli belgesel şiirinde Ankara’dan NT babasından yediği tokadı anlatıyor: “Eski ismi ile Yahudi Mahallesi. Havra vardı./ Musevi çocuklarla. Çok da hoş arkadaşlarımız./ Bir gün ben havraya girdim. Babam dışarı beni./ Bana bi tokat.” Yeniden Parıltı Alan’ın çalışmasında, İzmir’den ED de diyor ki: “Babam otoriter. Şey birazcık ara./ Bir kaygı. Anadolu biçimi bir şey. Baba./ Şiddet de gördük. Annem de gördü./ Çocuktuk, bir arkadaşımız haydi gidelim./ Çağla yiyelim diye. Gittik yedik./ Babam karşıladı. Dayak yedim.” Dayak daima tıpkı dayak, zira cennetten çıkma olduğuna inanılıyor bir bakıma, fakat nedenler türlü. Musevi çocuklarla arkadaş olup havraya girmek ya da çağla yemek!
Monica Papi’nin ‘İnsan Neresinden Başlar Ki?’ isimli belgesel şiirlerinin bir kısmında, İzmir’den ED, fotoğraftan gözlerini kazıyan çocuğunu anlatıyor. Babayı silerken hayatından, kendi gözlerini de kazıyan çocuğunu. “Bir gün bir baktım ki benim oğluma. Ey ya rabbim./ Ne yapmış biliyor musunuz?/ Askeri kimliğinden babasının ismini kazımış. Onu yok etmiş orada./ Kendisinin de fotoğrafta gözlerini oymuş./ Yani tamam. Babayı siliyor hayatından./ Bu o demek. İsmini kazıyor bu türlü.// Kendi gözlerini niçin o denli kazıdı?/ Onu bilemiyorum.”
ALDIĞI HER NEFESİ SÖKE SÖKE ALANLAR
Ece Eldek’in kaleme aldığı ‘Kod ismi Bilinç’ isimli belgesel şiirde, İstanbul’dan AT’nin öyküsüne şahit oluyoruz. “son dakka kukulu çıkınca herkes şaşırmış” dizesiyle başlıyor şiir. “’Kız Fatma’ dediler/ erkek üzere davrandığım için/ reddettim/ saçlarımı kestirdim/ yıllarca erkek tıraşıyla dolaştım/ herkes yatınca pencereden dışarı çıktım.” Halbuki erkek tıraşıyla dolaşan, kendini erkek üzere hisseden Kız Fatma’dan, meskende daima toz alması beklenir: “vitrine gelir babam/ az bile olsa/ bir parmak toz/ pis misin sen/ ‘bilmeeem’.” Bir de elmanın kabuğunu üstten aşağı değil de, yuvarlak soyması gerekiyordur. “neden erkek değil de bayan soyuyo” diye sorar AT. Elbette yanlış sorudur bu. Bizim toplumda elmayı bayan soyar. Soyar soymasına da, elmanın bir de soyulma biçimi vardır. Bu, Türk aile yapısının temellerinden biridir. Yuvarlak soyulur elma. Elmayı soyma halini bilmek de kadınlık vazifelerine dahildir zira. AT, iki yıl sonra işvereniyle buluştuğunda, “sen bayağı bayan olmuşsun” der işvereni. “var olmak için o denli olmak zorundayız/ evet, artık kadınım/ o vakit da kadındım/ hala, kadınım” diye karşılık verir AT. Büyük ihtimalle içinden!
Asuman Susam’ın şiirleştirdiği “Hepimiz Daima Bir Ömür Arıyoruz” ise Ankara’dan bir trans bireyin, NT’nin öyküsü. “Çaktırmamaya çalışıyordum cinsiyet kimliğimi” diyen NT, sonrasında şöyle devam ediyor: “Bir gün uyandığımda babamın elinde bıçak./ beni yani öldürüp öldürmemek ortasında./ O kadar hastaymışım, o kadar sapıkmışım, o kadar iğrençmişim!/ Üzere hissettim ki… o kadar hissettirildim ki./ Ağlıyordum yalnızca.”
Nur Alan’ın bir bant-kolaj formunda yazdığı belgesel şiirde ise, İstanbul’dan MC, “Şu aldığım her nefesi söke söke aldım” diyor. Bence kitabın anahtar cümlesi bu. Nefes alma, tıbbi ismiyle inspirasyon, teneffüs kaslarının kasılması, akabinde göğüs kafesinin genişlemesi ve akciğerlerin göğüs duvarına hakikat çekilmesiyle gerçekleşir. Bunu biz istemli olarak yapmayız. Kimse teneffüs kasımı kasayım, sonra göğüs kafesimi genişleteyim, diye düşünmez. Nefes almak bir reflekstir.
Bu kitap, her nefesini hayattan söke söke alanların öykülerinden oluşuyor.