İktisatta 100 günlük bilanço: ‘Şimşek’ alt ve orta gelirliyi çarptı
Çağrı Sarı
Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan tarafından iktisadın başına getirilen Mehmet Şimşek’in vazifeye başlamasının Resmi Gazete’de yayınlanmasının (4 Haziran 2023) üzerinden 100 gün geçti. Erdoğan idaresinde uygulanan ‘faiz sebep-enflasyon sonuç’ temelli siyaset, TL’nin döviz karşısında erimesi ve yükselen enflasyon nedeniyle halkın içine düştüğü geçim zahmeti uzun müddettir Türkiye’nin bir numaralı gündemini iktisat olarak belirliyor.
Ipsos’un dünya genelindeki son araştırmasına nazaran halkın enflasyon oranlarından en çok telaş duyduğu ülkeler sıralamasında Türkiye, Arjantin ve Polonya’dan sonra üçüncü sırada.
Türkiye çarşı pazarın yandığı şartlarda 14-28 Mayıs seçimlerine gitti. Erdoğan seçimleri kazanınca da birinci işi ekonomiyi düzeltmek ismine Mehmet Şimşek’i Hazine ve Maliye Bakanlığı’na atamak yani iktisadın başına getirmek oldu. Çabucak akabinde da Merkez Bankası’nın başına Şahap Kavcıoğlu’nun yerine ABD’de çalışan Hafize Gaye Erkan getirildi.
Cumhurbaşkanı Erdoğan, seçim sonrası ziyaretler gerçekleştirdiği KKTC ve Azerbaycan dönüşü uçakta gazetecilere “Hazine ve Maliye Bakanımızın şu andaki fikri noktasında, biz doğal kendisine burada atacağı adımları hızla, rahatlıkla Merkez Bankası’yla bir arada atmasını kabullendik” tabirlerini kullandı.
Mehmet Şimşek ise misyonu teslim alırken, “Türkiye’nin rasyonel bir yere dönmekten öteki devası kalmamıştır” demişti.
‘NAS EKONOMİSİ’NDEN ÇIKIŞ
Erdoğan iktisada dair tüm açıklamalarında faiz indiriminde ısrar ediyordu. 2021’deki bir açıklamasında, faiz indirimine devam edileceğine dair iletisi akıllara kazınmıştı: “Benden öbür bir şey beklemeyin. Bir Müslüman olarak Naslar neyi gerektiriyorsa onu yapmaya devam edeceğim.”
Bundan sonra da faiz konusunda daima gibisi açıklamalar yaparken, 2022’deki şu kelamları de hiç unutulmadı: “Bu kardeşiniz bu misyonda olduğu sürece, faiz her geçen gün, her geçen hafta, her geçen ay inmeye devam edecektir. Kimse bize bu hususta akıl vermesin.”
Erdoğan’ın seçimlerden çabucak sonra yaptığı şu açıklama ise iktisat siyasetinde geri adım atacağını kabullenmek zorunda kaldığının itirafıydı:
“Bazı arkadaşlar ‘Cumhurbaşkanı faiz siyasetlerinde önemli bir değişime mi gidiyor’ üzere bir yanılgının içine düşmesin. Ben burada aynıyım. Lakin Hazine ve Maliye Bakanımızın atacağı adımları hızla, rahatlıkla Merkez Bankası’yla birlikte atmasını kabullendik, ‘Hayırlı olsun’ dedik ve bu formda de enflasyonu tek haneye düşürmekteki kararlılığımızı da bildirdik.”
Bu cümleler ekonomistler tarafından Erdoğan’ın Şimşek’i “rahat bırakacağı” Şimşek’in de “eski rasyonel siyasetlere dönüş yapacağı” halinde değerlendirildi. Faiz konusunda tam karşıtı yola girilmesini “Şimşek iktisada kayyım olarak atandı” diye yorumlayan ekonomistler ve siyasetçiler de oldu.
27 AY SONRA BİRİNCİ FAİZ ARTIRIMI
‘Değişim’ başlamıştı. Hafize Gaye Erkan’ın da gelmesiyle faiz indirimi seçeneklerine son verildi. Haziran ayı toplantısında 27 ay sonra birinci kere faiz artırıldı ve yüzde 8.5’tan yüzde 15’e yükseldi. Temmuz ayında yüzde 17,5’e çıkarılan faiz, 25 Ağustos’ta Para Siyaseti Heyeti (PPK) toplantı sonrasında tüm kestirimleri aşarak yüzde 25’e yükseltildi. Teze nazaran Şimşek yıl sonunda faizleri yüzde 40’a kadar yükseltmek istiyordu.
Bu cümleler ekonomistler tarafından Erdoğan’ın Şimşek’i “rahat bırakacağı” Şimşek’in de “eski rasyonel siyasetlere dönüş yapacağı” biçiminde değerlendirildi.
Şimşek iktisadının 100 gününde ortaya çıkan tablo ise özetle şöyle oldu:
14 Mayıs seçimleri öncesi
– Dolar kuru 19.58 lira, Euro 21.35 lira.
– TÜİK bilgilerine nazaran mayıs ayında enflasyon yüzde 39.59.
– TÜİK bilgilerine nazaran işsizlik oranı yüzde 9.5.
– Maliye Bakanlığı bilgilerine nazaran Türkiye Brüt Dış Borç Stoku 475.7 milyar dolar.
Mehmet Şimşek’in 100. günü:
– Dolar kuru 26,87 lira, Euro 28,83 lira
– TÜİK bilgilerine nazaran ağustos ayında enflasyon yüzde 58.9.
– TÜİK bilgilerine nazaran temmuz ayı işsizlik oranı yüzde 9.4.
– Merkez Bankası bilgilerine nazaran cari açık temmuz ayında 5 milyar 466 milyon dolar.
14 MAYIS İKTİSAT VAATLERİ GERÇEKLEŞEBİLDİ Mİ?
Erdoğan’ın iktisattaki cari açık sıkıntısını ortadan kaldırma vaadi vardı. Bu vaat 2018’de açıkladığı Türkiye İktisat Modeli’nde de yer alıyordu lakin üstteki datalardan de görüldüğü üzere cari açıkta rekor seviyede artış yaşandı.
Yeni devirde taban fiyattaki artışın enflasyonun üzerinde olması da vaatler ortasındaydı. Taban fiyata yüzde 34 artırım yapıldı. 8 bin 506 TL olan fiyat 11 bin 402 TL’ye çıkarıldı. Haziran ayında TÜİK enflasyonunun yüzde 15-16 olmasına rağmen yüzde 34 artırım yapıldığı söz edildi. Lakin yeniden üstteki bilgilere bakıldığında minimum fiyat artırımının yalnızca yılın birinci üç ayında enflasyonun altında ezilmiş olduğu gözüküyor. Ayrıyeten minimum fiyat artırımı görüşmeleri için masaya oturan Türk-İş’in datalarına nazaran mayıs ayı açlık hududu 10 bin 362 TL, yoksulluk sonu ise 33 bin 752 TL olarak belirlendi. Bu sayılar dahi yapılan “büyük” artırımın açlık hududunda olduğunu, yoksulluk sonunun ise çok altında olduğunu gösteriyor.
Erdoğan işsizlik oranını yüzde 7’nin altına indireceğini de argüman ediyordu. Dün açıklanan sayılara nazaran işsizlik oranı yüzde 9.4 oldu. Bir öteki deyişle mayıs ayına nazaran yalnızca 0,2 puanlık bir azalış yaşandı. Bu durum olumlu görünse de 15-24 yaş kümesini kapsayan genç nüfusta işsizlik oranı yüzde 18, geniş tarifli işsizlik yüzde 22,7 olarak duyuruldu.
DİSK- AR: TÜİK İŞSİZLİKTEKİ GERÇEK GÖRÜNÜMÜ PERDELİYOR
DİSK Araştırma Merkezi (DİSK-AR) ise TÜİK datalarının gerçeği perdelediğine işaret ediyor. Açıklanan sayıları sorduğumuz DİSK-AR’dan Deniz Beyazbulut’un itirazı şöyle:
“DİSK-AR’ın hazırladığı işsizlik ve istihdamın görünümü raporuna nazaran vakte bağlı eksik istihdam, potansiyel işgücü ve işsizlerden oluşan, geniş tarifli işsizlik (âtıl işgücü oranı) olarak tanımlanan işsiz sayısı 8 milyon 742 bin olarak hesaplandı. TÜİK’in hesapladığı dar tarifli işsizlik oranı uzun bir müddettir yüzde 9-10 bandında sabitlenmiş durumda. Dar tarifli işsizlik, son dört hafta içinde etkin iş arama kanallarından birini kullanma şartını gerektirdiği için işsizlikteki gerçek görünümü perdeliyor. Gerçek işsizlik, vakte bağlı eksik istihdam edilenler ile ümitsizler, iş aramayıp çalışmaya hazır olanlar ve iş arayan lakin kısa mühlet içerisinde işbaşı yapamayacak olanları içeren geniş tarifli (âtıl işgücü) oran ile anlaşılabilir. Geniş tarifli işsizlik ile dar tarifli işsizlik ortasındaki puan farkı bu kategorilerdeki işsizlerin artışından kaynaklanmaktadır.”
‘GENİŞ TARİFLİ İŞSİZLİK 8,7 MİLYON’
Beyazbulut “DİSK-AR’ın hesaplarına nazaran geniş tarifli işsizlikte tırmanış devam etmektedir. Covid-19 öncesi 6 milyon civarında seyreden geniş tarifli işsiz sayısı Temmuz 2023’te 8,7 milyona yükselmiştir” sözünü kullandı.
6 Eylül 2023’te açıklanan Orta Vadeli Program’a (OVP) atıf yapan Beyazbulut çalışma hayatında fiyatların daha da eriyeceğini, alım gücünün düşmeye devam edeceğini, esnek çalışma biçimlerinin yaygınlaşacağıni ve emeklilik meselelerinin büyüyeceğini de söyledi.
EKONOMİST BİRDAL: TEK ADAM SİSTEMİNDE BİR BAKANIN YAPABİLECEKLERİ SINIRLI
Yukarıdaki bilgilere ve seçim öncesi/sonrası yapılan “rasyonel prosedürlere dönme” açıklamalarına bakıldığında beklenildiği üzere bir “rahatlama” periyoduna geçilebilecek mi? Mehmet Şimşek ve beraberinde yapılan Merkez Bankası atamaları ekonomiyi nasıl şekillendirecek? Şimşek ve takımı piyasalara inanç verebildi mi? Cumhurbaşkanı Erdoğan, Şimşek idaresine ipleri tamimiyle teslim edecek mi? Pekala adeta kutsanan faiz artırımı tahlil mü?
İktisatçı Prof. Dr. Murat Birdal’a nazaran tek adam sistemi ile yönetilen Türkiye’de bir bakanın yapabilecekleri sonlu. Birdal şu noktalara dikkat çekiyor: “Erdoğan bakanları da Merkez Bankası liderlerini da basitçe misyondan alabiliyor. Mehmet Şimşek’in atanması Erdoğan’ın kısmen de olsa bir geri adım atması açısından piyasayı heyecanlandırdı. Lakin Erdoğan ‘Faiz neden enflasyon sonuç’ telaffuzunu meydanlarda tekrar tekrarlayacak. Ve hasebiyle mevcut kabinenin idaresi de sonlanabilir.”
SİYASET BİLİMCİ TOSUN: LOKAL SEÇİME ŞİMŞEK SİYASETLERİYLE GİDİLİR
Siyaset Bilimci Prof. Dr. Tanju Tosun ise sıkışmış bir iktisat eşliğinde yaklaşan mahallî seçimlere Şimşek’in siyasetleriyle gidileceğini düşünüyor. AK Parti’nin 21 yıllık kıssasını “pragmatik- otoriter- muhafazakar” olarak kıymetlendiren Tosun, AK Parti’nin bir fazla almak için ideolojik referanslarını ve siyasetlerini yumuşatabildiğini tabir ediyor.
Ancak Tosun seçim sonrasında Şimşek isminden de vazgeçilmesinin sürpriz olmadığına dikkat çekiyor: “Birleşmiş Milletler toplantısında asla Sisi ile görüşmeyeceğim dedikten sonra görüşme yapıldı. Bu siyasetlerden geri adım atması da sürpriz olmaz. Başarısız olursa da faturayı Mehmet Şimşek’e keser. Erdoğan başarıyı kendine, başarısızlığı misyon verdiği bireye kesiyor.”
Tosun ayrıyeten, Şimşek’in yol haritasındaki rasyonel siyasetleri lokal seçimlerin varlığıyla hakikat orantılı görüyor: “Ekonomi siyasetlerinin yol açtığı önemli bölüşüm krizi, ister istemez büyük kentlerde başarılı olmak isteyen bir AKP’yi önümüze koyuyor. Bu rasyonel siyasetler sürdürülmediği takdirde fatura kent fakirlerine dar ve sabit gelirli kesitlere kesilecek. Münasebetiyle seçime kadar bu siyasetlerle yola devam edeceğini düşünüyorum. Ondan sonra bir ayar yapma yolunu tercih edebilir.”
ŞİMŞEK İLE NEREYE KADAR?
İktisatçı Murat Birdal, Erdoğan’ın faizleri tekrardan aşağı çekmek isteyeceğini zira dağılan ve sıkışmış bir iktisat ile seçime gitmek istemediğini belirtiyor. Bunların başında da Kur Muhafazalı Mevduat’ı (KKM) işaret ediyor.
Geçmiş periyotta kurumların ve bireylerin döviz talebini sonlandırmak üzere devreye sokulan bu sistemin kısmen fonksiyon görse de büyük problemler getirdiğini tabir eden Birdal bu sorunun altından kalkma misyonunun de Şimşek idaresinin üzerine düştüğünü tabir etti.
‘ÇOK DAHA SERT FAİZ ARTIRIMINI GEREKLİ KILACAK SÜREÇ VAR’
Birdal, KKM’nin tasfiyesinin gerekliliğine işaret ediyor ve faiz artırımına da Erdoğan iktidarının karşılığının hudutlu olacağına işaret ediyor:
“En azından faizlerin enflasyon beklentisinin üzerine çekilmesi lazım ki Türk lirasının getirisi müspet olsun. Ve döviz cinsi hesaplardan vatandaş kaçınsın. Bu gerçekleşmiyor. TL mevduata yüzde 40 faiz verirseniz… Esasen dövize karşı koruyan bu hesabın yüzde 25 getirisi var. Hasebiyle hiç cazibesi yok. Şayet bunu çözmeye çalışırsanız bir anda 125 milyar dolarlık bir döviz dönüşüyle karşı karşıya kalacaksınız. Münasebetiyle şu an için çözülmesi mümkün görünmüyor. Burada daha iktisadi sistemler deneniyor. Bankalar müşterilerini bir formda bundan vazgeçirmeye çalışıyorlar. Teker teker arayıp soruyorlar, şunun getirisi cazip diye ancak işe yaramış görünmüyor.
Bir de buna Erdoğan’ın tanıdığı hareket serbestisini ekleyelim. Faiz artırımı birinci başta yüzde 20 olarak konuşuldu. Artık 25’lere çekildi, tahminen daha da fazlaya çekilecek fakat yaşanan TÜİK enflasyonunda bile Merkez Bankası’nın söylem ettiği yıl sonu beklentisinin üstüne çıktık hali hazırda. Bu türlü ortamda sizin yüzde 35 siyaset faiziyle bunu çözmeniz mümkün değil. Yüzde 30 ile de 40 ile de çözemezsiniz. Gerçek olarak müspet getiri sunulmalı ki vatandaş TL’ye dönsün. Münasebetiyle çok daha sert faiz artırımını gerekli kılacak bir süreç var önümüzde. Lakin şunu vurgulamak lazım, faiz artırımı dediğiniz şey maliyetsiz değil. Bu kere de yatırım maliyeti yükselecek. Türk lirasının güç kazanmasıyla ihracatta bir yavaşlama gerçekleşecek. Ve bunun maliyetini de seçime giderken hiçbir siyasetçi görmek istemeyecektir. Münasebetiyle da bunun çok kalıcı olabileceğini düşünmüyorum Seçime giderken burada geri adım atılacaktır.”
‘SORUN ERDOĞAN’IN YANLIŞTA ISRARI VE ZİKZAKLARINDA’
Muhalefetin ve iktisatçıların ‘rasyonel iktisat politikaları’ diye tanım ettiği ve Şimşek’in adımlarını attığı faiz siyaseti ekonomiyi nitekim kurtaracak mı sorusunu Murat Birdal şöyle yanıtlıyor:
Enflasyon beklentisini aşağı çekebildiğimiz takdirde yüzde 40 da kâfi olabilir. Bu gözükmüyor. Yaşanan değil, beklenen enflasyonun üzerine çekmek lazım faizi. Merkez Bankası bunda başarılı değil. İkincisi para siyaseti her şeyin tahlili değil. Evet, yaşanan sorun Erdoğan’ın yanlış ısrarında ve zikzaklarında. Bunu geçmiş periyotta de gördük. Berat Albayrak yerine Naci Ağbal ve Lütfi Elvan ikilisi geldi, piyasaya itimat verildi, sonra Erdoğan buradan geri adım attı. Şahap Kavcıoğlu’nu getirdi. Bu kere Mehmet Şimşek’i getirdi. Hasebiyle geçmişte gördüğümüz gelecekte de görebileceğimiz konusunda bize fikir veriyor.
ERDOĞAN 2024’Ü, ŞİMŞEK 2026’YI İŞARET ETTİ
Erdoğan dün G-20 doruğu sonrası uçakta gazetecilere yaptığı açıklamada “2024’te (seneye bu zamanlar) enflasyon konusunda istikrar sağlanacak” dedi. Yurtdışından gelecek fon akışına dikkat çekti. Şimşek’e nazaran ise enflasyonda tek haneler lakin 2026 yılında gerçekleşebilir. Erdoğan ve Şimşek farklı vakit dilimleri verse de bu rasyonel siyasetler ne kadar devam edecek?
Murat Birdal, yalnızca para siyasetleri üzerine yapılan değerlendirmelere itiraz ediyor. Çünkü ülkeye sermaye akışının yalnızca para siyaseti ile alakası yok. Ayrıyeten yüksek faizi ‘acı reçete’ olarak kıymetlendiren Birdal’ın yorumu şöyle:
“Kısa periyodik fonlamaya çalışıyoruz. Daha yapısal dönüşümler gerekli. Misal eğitim sisteminin dönüşümü üzere. Bilimin gerekliliğine uygun, teknolojik açıdan dünyanın ihtiyaçlarını yakalayan bir dönüşüm. Bundan beş altı sene evvel Türkiye’ye büyük otomotiv yatırımları olacağı tartışılıyordu. O raporlarda, Türk iş gücünün gerekli eğitim donanımına sahip olmadığı vurgulandı.
Bunların giderilmesi, eğitimde olduğu üzere adalette ıslahatların yapılması gerek. Yatırımcı istikrar arar. Kimse hukukun üstünlüğünün olmadığı yerde yatırım yapmıyor. Bu tartışmaları geçip yalnızca para siyaseti üzerinden kıymetlendirme yapılmasını eksik görüyorum. Tahlil faiz artırımı üzere sunuluyor. Faiz acı reçete demek. Son derece olumsuz durum. Türkiye Erdoğan idaresiyle bu açmaza sürüklendi.”