İtalyan İç Savaşı’nın ‘işe yaramaz’ kahramanları
İtalyan edebiyatını göz bebeği Italo Calvino, 1923 yılında doğar ve vefatına kadar (1985) üretken bir hayat sürer. Calvino’nun hayatına şöyle bir baktığımızda, onun müellif kimliği kadar, politik kimliğinin de öne çıktığını görürüz. Ondaki bu şuurun yeşermesini sağlayan şey ise elbet ki İtalyan İç Savaşı’dır.
Hem Calvino’nun sürecini hem de yazımıza bahis olan ‘Örümceklerin Yuvalandığı Patika’ isimli romanı daha yeterli anlamak için yaşanan olaylara süratlice bir bakalım:
İtalya, II. Dünya Savaşı’nda faşist bloku oluşturan Mihver Devletleri’nden biridir. O yıllarda Mussolini liderliğinde bulunan İtalya, Müttefik Devletler’in baskısıyla zayıflayınca, Kral III. Vittorio Emanuele, Mussolini’yi misyonundan alır ve tutuklatır. Onun yerine öteki birini atar. Fakat İtalya çok geçmeden yenilgiyi kabul eder ve Müttefik Devletler’le 1943’te bir ateşkes muahedesi imzalar.
Nazi Almanyası bu haber üzerine İtalya’nın kuzeyini işgal eder ve Mussolini’yi mahpustan kaçırır. Akabinde, ismine İtalyan Toplumsal Cumhuriyeti (1943-1945) denen kukla bir devlet kurar.
Müttefik Devletler, Nazilere karşı savaşa girince, esasen örgütlü bir güç halinde hazır bulunan komünist partizanlar süratle dağlara çıkarlar ve Nazilerle savaşmaya başlarlar. Partizanların bu tavrı çok değerlidir. Çünkü onlar İtalya’nın kurtuluşunun Müttefik Devletler tarafından değil, şahsen İtalyanlar tarafından sağlanması gerektiğini düşünürler. Yani bağımsızlıklarını kimseye borçlu olmak istemezler.
İşte o dağlardaki partizanlardan biri de Calvino’dur. Calvino, kardeşi Floriano ile birlikte 1944’te partizanlara katılır ve direnişin sonuna dek savaşır.
İç savaş boyunca binlerce İtalyan partizanlara takviye verir. Buna rağmen, kitapta “Kara Tugay” diye geçen, yaygın ismiyle “Kara Gömlekliler” diye bilinen Mussolini yanlısı yarı askeri, faşist birlik de pek çok İtalyan tarafından desteklenir. 26 Nisan 1945’te yaklaşık 16 bin partizan Cenova’yı ele geçirip 6 bin Alman askerini esir alır. Çabucak sonra Milano da kurtarılınca Almanlar süratle geri çekilmeye başlarlar. Mussolini ise kaçarken partizanlarca yakalanır ve öldürülür. Böylelikle İtalya, İtalyanlarca kurtarılır.
HER ŞEY BİR SİLAHIN ÇALINIŞIYLA BAŞLAR
Partizanların zaferi, ülkedeki pek çok şey üzere edebiyatı da değiştirir. Bilhassa sinema ve edebiyatta “yeni gerçekçilik” formunda isimlendirilen ve doğallığı öne çıkaran bir akım doğar. İtalyan İç Savaşı ve partizanların çabası edebiyatta daha birinci yıllardan itibaren kendisine çokça yer bulur. İşte bu yapıtlardan biri de ‘Örümceklerin Yuvalandığı Patika’dır.
‘Örümceklerin Yuvalandığı Patika’, öksüz bir çocuk olan Pin’in başkarakter olduğu kısa bir romandır. Hazırcevap, alaycı, yaramaz bir çocuktur Pin. Vücudunu satan ablasıyla birlikte yaşamaktadır, buna karşın ablasının işini anlayacak olgunlukta değildir. Mahalledeki büyükler olur olmaz sebeplerle mevzuyu ablasına getirirler, Pin de, ablası değerli biri olduğu için kendisinin de kıymetli biri olduğunu düşünür.
Bir akşam meyhanede Pin tekrar herkesi alaya alırken bir tuhaflık olduğunu sezer. “Komite” diye isimlendirdiği, partizanların önderlerinden olan tuhaf bir adam vardır içeride. O adamdan sonra herkes fikirli bir hal alır. Bir şeyler yapmak gerek diye düşünürler. Bu esnada içlerinden biri Pin’e bir misyon verir. Ablanın daimi müşterilerinden biri olan Alman subayın silahını çal, bize getir, der.
Pin o silahı bir formda çalar ve ondan sonra hayatı geri dönülemeyecek ölçüde değişir…
İÇ SAVAŞ SONRASINDA İTALYAN EDEBİYATI
Direniş kazandıktan sonra Calvino da öteki partizanlarla birlikte kente iner. Kurtuluştan yaklaşık iki ay sonra, Vittorini ‘İnsanlar ve İnsan Olmayanlar’ isimli direnişi anlatan bir roman yayınlar. Onun akabinde birkaç kitap daha çıkar.
Calvino da, kendisi üzere dağlarda savaşan partizanları anlatan bir hikaye yazmaya çalışır ancak yazdıklarını hiç mi hiç beğenmez. Daha sonra bunun kendisinden, yani kendisinden yola çıkarak düşünmesinden kaynaklandığını fark eder. Bu formda yaptığında ister istemez pek çok şeyden taviz verdiğini, ketumlaştığını, hatta işin içine komplekslerinin girdiğini hisseder, bunlar da hikayenin ruhunu zedeler.
O yıllarda kendisini en çok etkileyen müelliflerden biri Hemingway’dir. Onun savaşla kurduğu bağ Calvino’yu yazdığı şeyler hakkında düşünmeye iter. Calvino, Hemingway’in haricinde İzak Babel’in ‘Kızıl Süvari’sinden, Aleksandr Fadeyev’in ‘Partizanlar’ından da çok etkilenir.
Bunun üzerine içinde kendisinin bulunmadığı hikayeler üzerine düşünmeye başlar ve bütün direnişi bir çocuğun üzerinden anlatmaya karar verir. Yazdığı karakterler ve yerler anonimleştikçe kalemi rahatlar ve süratle akmaya başlar. Pin karakteri de işte bu türlü ortaya çıkar.
Yapı Kredi Yayınları, 2015.
Ne var ki yazarken şöyle bir şeyi de keşfeder: Calvino, görece varlıklı bir aileye mensup olarak büyür. Kendisinin politikleşip partizanlara katılma süreciyle, Pin’in partizanlara ve münasebetiyle iç savaşa olan yabancılığı ortasında bir bağ kurar. Başka bir deyişle; hikaye anonimleştikçe rahatlar ve tekrar anonimleştikçe Calvino’yu da içine alır; ne de olsa Calvino da dağlardaki partizanlardan rastgele biridir.
Evet, Calvino bu kitabı aslında bir hikaye olarak yazmaya karar verir lakin Pin buna mahzur olur. Calvino da onu takip etmeye başlar. Belirli bir olay örgüsü kurmadan müellif. Bize kasabayı ve kasabadakileri anlatır. Çalınan silah sorununa girene kadar bocalar ve sonra kitap temel çatışmasına kavuşur.
‘ZATEN KAHRAMAN OLAN BİREYDEN, ZATİ SINIF ŞUURU OLAN BİREYDEN BİZE NE!’
Calvino, nasıl yazacağını ve karakterlerini nasıl bozuk bir İtalyancayla konuşturacağı bulmuştur bulmasına lakin iş bununla kalmaz. İç savaştan sonra burjuvalarla anarşist ve komünistlerin çatışmaları sürer. Bu çatışmanın edebiyatta da bir yansıması olur elbette.
Burjuvalar, partizanlardan ve onların “direniş destanları”ndan açık biçimde rahatsızlık duyarlar zira komünizmin kendilerini tehdit ettiğini bilirler. Partizanlar da buna büyük kahramanlık öyküleri yazarak, komünizm propagandası yaparak karşılık verirler.
Calvino geriye çekilip baktığında keskin iki uca ayrılmış bir anlayış görür ve iki cephede birden savaşmaya karar verir: Hem burjuvalara hem de partizanlara çatar. Temel devrimci edebiyatın bu halde yapılacağını söyler.
Nasıl mı?
Burjuvazi, partizanları iç savaştan sonra toplumsal sorunlar çıkardıkları, nizama uymadıkları, kanunları çiğnedikleri üzere münasebetlerle eleştirir. Yani partizanların kahraman değil, serseri olduklarını söyler. Calvino da buna karşılık, romanında en makus partizanlardan oluşan bir birliği anlatır ve şöyle der:
“Tamam, siz haklıymışsınız üzere yapacağım, en güzel partizanları değil, olabildiğince kötülerini canlandıracağım, romanımın merkezine tamamı az çok çarpık tiplerden oluşmuş bir birlik koyacağım. Pekala, değişen ne? Partizan çabasına açık bir neden olmaksızın atılanlarda bile, insanın kurtuluşuna ait temel bir itki tesirli olmuştu: Onları sizden yüz bin sefer daha âlâ kılan, onları faal tarihi güçler haline getiren -sizin asla, hayalinizde bile olamayacağınız bir şey- bir itki!”
Beri yandan, devrimci romantizmi savunanları da eleştirir. Edebiyatın bir şeyi yüceltmek, onun propagandasını yapmak amacıyla yola çıkmasını sakıncalı bulur. Bu mantığın, var olan sorunların üstünü örten, plastik bir masal yaratacağını savunur. Romanındaki “işe yaramaz” partizanlardan oluşan birliği onların da gözüne sokar. Sizlere “sosyalist kahramanlar” vermeyeceğim der. Bunu da şu biçimde açıklar:
“Ve bu, bütün yapıtların en olumlusu, en devrimcisi olacak! Zati kahraman olan bireyden, zati sınıf şuuru olan şahıstan bize ne! Anlatılması gereken, oraya varış sürecidir! Şuurun berisinde tek bir birey kaldığı sürece, bizim misyonumuz onunla, sırf onunla ilgilenmek olacaktır!”
Peki kimdir bu “işe yaramazlar”? Sivil hayatında garsonluk yapan ve ruhsal sorunlar yaşayan ekip kumandanı Dritto, eşi tarafından ihbar edilip aldatıldığı için dünyadaki bütün savaşların bayanlardan kaynaklandığı düşünen Kuzen, kimsenin ciddiye almadığı halde daima Bolşeviklik propagandası yapan aşçı Mancino ve diğerleri…
Calvino, işte bu “işe yaramazlar” ve çocuklar üzerinden anlatır bize iç savaşın dehşetini. Orada erkenden büyümek zorunda kalan çocuklar, sıkıştığında saf değiştirmekten çekinmeyen köylüler, vefatı çoktan kabullenmiş partizanlar ve bütün bunların gölgesinde yaşamak zorunda kalan fakirler var. Esasen ‘Örümceklerin Yuvalandığı Patika’yı bir erginleşme romanı yapan şey, yalnızca Pin’in bir çocuk olması değildir. ‘Örümceklerin Yuvalandığı Patika’, bir halkın değişim ve dönüşümünü anlatır ve bunu en zayıf halkalar üzerinden yapar.