Katılık ve sertliğin acısı: Başa Dönemeyiz

Ruteba Doğan

“…zihinde gerçeğin hangi kayıtları var, hangileri siliniyor? …hatıralarımız yavaş yavaş siliniyorsa şayet, geçmişteki kendimiz de silinmiyor mu benliğimizden? Kendimize dair gerçek bildiklerimiz de vaktin ruhu tarafından kemirilmiyor mu? Kertenkelenin kuyruğu üzere, kopan vaktin kopardığı kesimlerimizin yerine yenileri geliyor lakin o yenileri, eski kesimlerimizin birebiri olmuyor hiç.”
Makbule Aras Eyvazi, ‘Başa Dönemeyiz’, s.16

Furuğ Ferruhzad ve Makbule Aras Eyvazi. Karlı bir günde tanıştığım iki bayan… Soğuk mevsimin başlangıcına inandıran, kelamın sahibi ve tercümanı. Birbirinden ayıramadığım iki ses, Ferruhzad ve Eyvazi ‘Başa Dönemeyiz’ romanıyla güzelce birleşiyor.

Makbule Aras Eyvazi’nin çağdaş İran şiiri’nin öncülerinden şair Füruğ Ferruhzad’ı, hayatındaki dört erkeğin gözünden anlatmayı deneyen romanı ‘Başa Dönemeyiz’, Yapı Kredi Yayınları tarafından yayımlandı. Eyvazi, okuru karlı bir günde Tahran sokaklarına götüren kitapta Ferruhzad’ın dünyasına yaşam-ölüm çizgisinde ilerleyerek giriyor, bu sefer mütercim değil müellif kimliğiyle…

Makbule Aras Eyvazi ile ‘Başa Dönemeyiz’ romanını konuştuk.

‘Başa Dönemeyiz’de, mevtin gerçekleştiği anda öleni hatırlayanların, anımsayanların belleğinde, zihninde dolaşarak Füruğ Ferruhzad’ın varlığını/varoluşunu anlatıyorsunuz. Romanınızın hatırlamak ve anımsamak ile bağı nasıl başladı?

Herkesin hayatında birtakım beşerler başkalarından daha kıymetli bir tesir bırakırlar, bazen seyahatin tarafını değiştirecek kadar büyük bir tesirdir bu. Furuğ Ferruhzad benim için o denli bir insan. Birinci çeviri kitabım ‘Yeryüzü Ayetleri’, bir Furuğ seçkisiydi ve bundan yaklaşık on beş yıl sonra da (2019) beş şiir kitabını içeren toplu şiirlerini ‘Rüzgâr Bizi Götürecek’ ismiyle çevirdim. Bu süreçte mektuplarını, onun için yazılanları, seyahat notlarını okudum ve okudukça, onu daha farklı cepheleriyle gördükçe kendimle de güya Furuğ’un aynasında yüzleşmeye başladım. Bir insanı tabulaştırmaktan kelam etmiyorum, tam bilakis bütün güçlü yanları ve zayıflıklarıyla Furuğ’u tanımaktan, anlamaya çalışmaktan kelam ediyorum.

Üç yıldır içeriğine dair notlar aldığım fakat lisanını bir türlü bulamadığım bir romandı ‘Başa Dönemeyiz’. Bu romandan evvel, çok uzun müddettir üzerinde çalıştığım hikaye evrakım ‘Sonun Bacakları’nı tamamladım. Tamamlanan bu evrakın yayınlanması bir ferahlama yarattı bende ve elbette yazma iştahımı kamçıladı. Covid-19 pandemisiyle gelen dış dünyaya kapanma periyodunda Furuğ üzerine yazacağım romanı daha kesintisiz düşünme fırsatı buldum. Hem kendi geçmişimi hem Furuğ’un hayatını… Ona dair yeni bilgilere, anlatılara ulaştıkça güya Furuğ daha da ele geçmez hale geliyordu, çok çarpıcı bir süreçti benim için. Vefat ve bellek üzerine tahminen de en derin düşünme ve okuma dönemim oldu pandemi periyodu. Ben öldükten sonra herkesin benim için söyleyeceklerini hayal etmeye çalıştım; sesleri, yüzleri mümkün olduğunca somutlamak için çabaladım durdum ve fark ettim ki kimse beni gerçeğime yakın biçimde anlatamayacak, herkes kendindeki ben’den kelam edecek fakat o, asla ben olmayacak.

Belleğimiz, vakitle el ele vererek, gerçeği daha da sise boğuyor, illüzyonlar yaratıyor. Bu ele geçmez gerçeklik, epeyce ümitsizlik verici, kimse kimseyi bütünüyle anlayamıyor ve tanıyamıyor demek ki ancak öte taraftan bu, insanın kendi gerçeğini bir tek kendisinin bilebileceği, son derece mahrem bir alanın da varlığını gösteriyor bize ki bence bu, insanın yeryüzündeki serüvenin ne kadar tekil olduğunun da bir delili. Tanınamıyoruz bütünüyle. Düşünsenize ne büyüleyici! Bir yandan tanınma, bilinme, anlaşılma muhtaçlığı içindeyken bir yandan da kimsenin keşfedemeyeceği derinlikte bir ben’i içimizde barındırıyor olmanın getirdiği o muazzam çelişkiyle dopdoluyuz, daha kestirmeden söylersek hem acınası hem görkemliyiz. Bilhassa Furuğ’un hayatına dair yayınlanmış kayıtları okurken kelamını ettiğim şu gerçeğin ele geçmezliği durumuyla karşı karşıya kaldım; annesi, kardeşleri, arkadaşları, oğlu Furuğ hakkında konuşuyordu fakat anlatılanların büyük kısmı birbiriyle paralellik içinde değildi hatta taban tabana zıt şeyler vardı anlatılanlar ortasında. Mesela, 23 Ağustos 2023’te 101 yaşına basmasına bir gün kala kaybettiğimiz İbrahim Gülistan, Furuğ’un kendisiyle barışık, memnun bir bayan olduğunu söylerken; Furuğ’u çok yakından tanıdığı savındaki ablası Puran, onun anlaşılmaz, sık sık dış dünyadan kendini soyutlayan biri olduğunu söylüyordu. Bütün bu çelişkiler beni, anlatma tekniğine dair bir sonuca götürdü: Furuğ’u, onun hayatında çok belirleyici olmuş, çok yakınındaki dört erkeğin gözünden onların hafızalarındaki kayıtlardan anlatmaya bu türlü karar verdim.

Başa Dönemeyiz, Makbule Aras Eyvazi, 120 syf., Yapı Kredi Yayınları, 2022.

Romanla alakası olan lakin romandan bağımsız bir soru sormak istiyorum. Furuğ’un ‘Kuş Ölümlüdür’ şiirinin size ilişkin olan çevirisinde ‘anımsama’ sözünü seçmenizin bir nedeni var mı? (Uçmayı anımsa. Uçmayı hatırla) Farsçada bu iki söz ortasında dilbilimsel ya da anlamsal bir fark var mı? Sizce; hatırlamak ve anımsamak ortasındaki fark ne?

Kelimelerin vakit içindeki macerası epey kışkırtıcı benim için. Tesadüf yapıtı kuyusuna indiğimiz sözler vardır, bizi bir vakit esir alırlar, sarhoş ederler. Kimi sözlerin derinliği bu alemin gizemlerini derinleştirirken kimilerininki zihnimizde yeni kilitli kapılar peyda eder. Sorunuza yanıt vermeden evvel hatırlamak ve anımsamak üzerine daha derinlemesine düşünmek ve kaynaklara bakmak gereğini duydum. Doğrusu sonuç meçhullüğü berraklaştırmaya değil güya tatlı bir bulanıklığa sürüklemeye yaradı. Kamus-ı Türki, anımsamak sözünün kökü olan an için şöyle bir açıklama yapmış: 1. Beyin, dimağ 2. Fikir, zihin 3. Zeka, fıtnat 4. Hatır, hafıza. Nişanyan anı için hatıra karşılığını verirken anımsamak için müphem olarak hatırlamak, hatırlar üzere olmak demiş. Anmak için de hatırlamak, aklına getirmek karşılıklarını verdikten sonra 13. yy yapıtı ‘Atabetü’l Hakayık’tan bir örnek aktarmış

(munı keḏ aŋa [bunu düzgün hatırla])ve Meninski’nin, Thesaurus sözlüğünde ise yad etmek, zikretmek, hatırına getirmek karşılıklarının olduğunu belirtmiş. Kubbealtı Akademi’nin Türkçe sözlüğünde anmak sözü için hatırlamak, akla getirmek, yâd etmek, tahattur etmek karşılıklarıyla bir arada ismini söylemek, zikretmek manasına da yer verilmiş. Anımsamak içinse tıpkı kelamlık, hatırlamak, anmak, yad etmek karşılıklarını vermiş.

Bu anlamlandırmalara bakıldığında iki söz için besbelli hudutlar çizmek pek muhtemel görünmüyor. Bana, sözlüklerdekini takviyeler nitelikte anımsamak/hatırlamak sözlerini birden fazla kere birbirinin yerine kullanıyormuşuz üzere gelmiştir daima. Türkçeye has bir ses olan lakin alfabemizde öteki bir harf yerine n harfiyle karşılamayı seçtiğimiz nazal n ya da öteki ismiyle geniz n’si (ŋ)barındıran an sözü ve ondan türemiş olan anı, anmak, anımsamak, sözlerinin en eski metinlerdeki manası, hatır-hatırlamak sözlerinin manasıyla eşleşiyor, bu da gösteriyor ki hatırlamak sözü lisanımıza Arapçadan geçmeden evvel bu manası tabir etmek üzere Türkçedeki an sözü ve ondan türetilmiş fiiler kullanılmış. Hatırlamanın lisana girmesinden sonra iki sözün seyri, vakit zaman nüanslarla birbirinden ayrılır üzere olsa da, tümden ayrışmamış üzere. O iki dizenin çevirisinde (uçmayı anımsa/kuş ölümlüdür) anımsamayı, hatırlamakla eş manada kullanmışım fakat dizedeki ve şiirin tamamındaki öteki sözcükler düşünüldüğünde anımsamak daha katmanlı bir yapıya bürünerek aklında tutmak, hiç unutmamak manalarını da yüklenmiş ve bence Furuğ’un asıl dikkat çekmek istediği uçma aksiyonunu daha da besbelli hale getirmiş. Hasebiyle sizin değindiğiniz iki farklı manası bu iki söz ortasında bölüştürerek onları birbirinden ayırmak, lisana müdahale edici bir yaklaşım doğurabilir; iki söz de kullanıldıkları bağlamla birlikte anlamsal farklılıklar kazanmayı tercih ediyor gibiler ki Türkçe, galiba bu yaklaşıma daha yakın karakterde bir lisan.

‘GÖNÜL BORCU HİSSEDİYORUM’

‘Başa Dönemeyiz’de hatırlamak ve anımsamak ortasındaki farkı hissettiğim değerli yerlerden biri, Furuğ’nun babası Albay Muhammed Ferruhzad’a ilişkin olan dördüncü kısımdı. Burada çok tesirli bir cümleniz var: “İç sesinin çabucak bu türlü çarçabuk Furuğ’u geçmiş vakte eklemesine şaşırıyor.” Siz Ferruhzad’ı hangi vakte ekliyorsunuz, size neyi hatırlatıyor ya da anımsatıyor?

Furuğ, hakkında bir roman yazdıktan sonra ona dair konuşmakta zorlandığımı fark ediyorum. Onun bende yarattığı manası romanla tabir etmeye çalıştım ve sanırım bu “doğum”dan sonra onu anlatma sancım da sona ermiş oldu. Güya yirmi yıl boyunca onu manaya, hissetme uğraşına giren benliğim, bütün zamansal sonları aşarak Furuğ’la birebir düzlemde buluştu. Her şeyin başlangıcında hareket var, her şey hareket halinde. Devinimin sona ermesi diye bir şey yok. Mevt bile süreksiz bir durağanlık, güya hayat nefesini tutuyor bir anlığına ve sonra ciğerlerine doldurduğu havayı bir anda bırakıyor, her şey yine başlıyor. Hareketin olmadığı her alanda çürüme kaçınılmaz. Hareket halinde olduğumuz vakit varlıktayız, durağanlığa düştüğümüzde yoklukta. Var olan devinime eklenmeyi başarmak için onunla senkronize bir hareket de üretmeli. Yaratıcılığını harekete geçiren insanların, bu devinime ulaştıklarını, kendi potansiyellerini ortaya çıkararak cihandaki üretime katıldıklarını düşünüyorum. İşte o beşerler yeryüzündeki seyahatimizi onurlu bir seyahate dönüştürüyor. Furuğ da onlardan biri, bu yüzden ona gönül borcu hissediyorum.

‘Başa Dönemeyiz’in ikinci kısımda, Perviz Şapur’un Furuğ anımsamaları, hatırlamaları anlatılıyor. “Anıların ölmesini aklı almamıştı Perviz’in” diyorsunuz, Perviz’in vakitle olan alakasını tanımladığınız kısım çok tesirli. Furuğ’un mevtini güya Perviz öteki bir biçimde hissediyor ya da ben o denli hissettim. İbrahim Gülistan acıyı yaşarken bir yandan gündeliğin içinde yapılması gerekenleri yapıyor, Furuğ’un yazılarını toplayıp alıyor, baba Ferruhzad dış dünyanın gerçeği ile uğraşıyor cenaze merasimi ismine planlar yapıyor, kardeş Feridun kimi vakit Ferruhzad’ın vefatı ile kendi gerçeği ile yüzleşip sonra tekrar ailenin mevcut durumuna istemeyerek de olsa dönmek zorunda kalıyor. Perviz ise güya yalnızca Ferruhzad’ın vefatıyla kalıyor. Onun başkalarından ayrıldığı bir yer var mı?

Perviz’in elbette başkalarından ayrıldığı bir yer var. Perviz için Furuğ geçmiş vakitte değil, şimdide de değil; Perviz için artık ile geçmişin bir farkı yok, döngüsel bir vakit algısı oluşturuyor vakit içinde Perviz. Furuğ, onun varlığının bir kesimi, onunla bütünleşmiş. Perviz bütün hücreleriyle yaşıyor o bütünleşmeyi hatta tahminen de kendi varlığının Furuğ ile kaplanması demek daha hakikat olacak. Öylesine güçlü bir tesiri var üzerinde. Bunun gerçekte de bu türlü olduğunu düşünüyorum, Furuğ’dan ayrıldıktan sonra somut varlığı Furuğ’dan boşaldıktan sonra her gün damla damla ruhunun kadehi Furuğ’la dolmaya başlıyor. O kadehi içerek hayatına devam ediyor Perviz. Furuğ’dan sonra bir gönül bağlantısı yok, en azından ben o denli bir kayda rastlamadım araştırmalarımda. Oğulları Kamyar’ı büyütüyor ve bir dervişin hücresine çekilmesi üzere dış dünyayla bağlarını koparıyor. Bu kendi kabuğuna çekilme hali, bir dervişin hakikate erme yolcuğunu çağrıştırdı bana. Kendi varlığını silip yok edecek kadar Furuğ’a bağlanması ve üstelik bunu, onun yokluğunda yapmış olması bir cins Mecnun portresi de çiziyor aslında. Perviz beni en çok aşk hissinin onda yarattığı benliği silme ve hiç olma/hiç olduğunu kabul etme seyahatiyle etkiledi.

‘EZBER KALIPLARLA FERRUHZAD’I ANLAMAYA ÇALIŞMAK, ONUN GAYRET ETTİĞİ KIYMETLERİ HİÇE SAYMAKTIR’

Furuğ Ferruhzad’ın varlığı, bayan ve sanatçı temsili ile bugünün hafızasında sizce nasıl bir manaya sahip? Ferruhzad anlatılarına baktığınızda sizce unutulan şeyler var mı?

Yaklaşık yirmi yıldır Furuğ’un hayatı ve sanatıyla yakından ilgilenen biri olarak Türkiye’deki Furuğ ilgisinin bu kadar ağırlaşarak artmasına hem seviniyorum hem de şahit olduğum kimi durumlar bu ilginin niteliğini sorgulamaya götürüyor beni. Her şeyin parçalandığı, okuma sabrının dahi 140 karaktere indirildiği bu çağda, Furuğ’un toplu şiirleri ‘Rüzgar Bizi Götürecek’ birinci yayınlandığı 2019’dan bugüne yaklaşık dört yıl içinde 11. baskıya ulaştı. Şiirin, öteki edebi tiplere nazaran çok daha az ilgi gördüğünü gösteren bilgilere bakıldığında Furuğ’un gördüğü bu ilgi nitekim müthiş! Pekala hakkıyla anlaşılabiliyor mu Furuğ? 1960’lar, 70’ler hatta 80’ler Türkiyesi’nin derinlikli bakışla ve sabırla anladığı Furuğ’u, bugün vilayetle bir tarifin içine sıkıştırmadan anlamayı deneyen kaç kişi var? Hüznün şairi, aşkın şairi, acının şairi üzere sığ tariflerin içine sıkıştırarak, birkaç dizesini orada burada alıntılayarak ya da İran’a dair hasbelkader öğrenilmiş ezber kalıplarla Furuğ’u anlamaya çalışmak, onun bütün hayatı boyunca çaba ettiği pahaları hiçe saymak demektir. Bir şair her şeyden evvel konseyi düzenle sıkıntısı olan kişidir ve Furuğ da her şeyden evvel içinde yaşadığı düzenle, toplumla sıkıntısı olan, öteki bir dünyanın mümkün olduğuna inanan isyankâr bir sanatçıdır ki romanda onun en çok bu karakter özelliği öne çıksın istedim.

Furuğ, şiiri, hayattan büyük bir yere koymuş, şiiri İlah ilan etmiştir. Bir hayatı şiir uğruna “harcayacak” yüreği göstermek çok güçlü bir var oluşu beraberinde getirir. İsyanla başlar Furuğ’un macerası, babasına isyan eder, ataerkil yapıya isyan eder. Bu, kendi varlığını toplumsal tabulara, kurallara, maskelere feda etmemek için son gücüyle çabalayan bayanın isyanı büyüdükçe büyür, Tanrı’ya da isyan eder, bu bir var oluş sorgulamasıdır artık. Tanrı’ya isyan daha çok dine, dinin algılanışındaki riyakarlığa, şartsız teslimiyete isyandır. Denilebilir ki Furuğ toplumla, Tanrı’yla çatışmalarının kaynağını çözmek için kendi içine gerçek bir hafriyat çalışması yapar. Bu hafriyat çalışması onun hem kendi benliğinin daha çok tanımasına imkan sunar hem de toplumun törpüleme, biçimlendirme, kendine uydurma refleksleriyle gayret etmesini sağlar.

‘Hayatı bu mutlaklık ve sertliğine, yükü ve acılığına karşın hakkınca yaşamak mümkün müdür?’ sorusunu hatırlatabilir tahminen ‘Başa Dönemeyiz’.

Sizce ‘Başa Dönmeyiz’ bugüne, sonraya neyi hatırlatabilir/anımsatabilir?

Zor bir soru, güya benim cevaplamam da yanlışsız olmayacak fakat yeniden de çok kısa bir şeyler söyleyeceğim. ‘Başa Dönemeyiz’ isminden başlamak üzere bir katılık ve sertlik söz eder, bu katılık ve sertliğin acısı bütün sayfalar uzunluğu kor kor yanar, kendini duyurur. ‘Hayatı bu mutlaklık ve sertliğine, yükü ve acılığına karşın hakkınca yaşamak mümkün müdür?’ sorusunu hatırlatabilir tahminen ‘Başa Dönemeyiz’.