Kitaptan sinemaya, kağıttan perdeye
Doğu Yücel
Günümüzde bir sinemanın edebiyat uyarlaması olması onu öteki sinemalardan ayıran bir özellik olarak görülebilir. Meğer sinemanın birinci yıllarında bu pek doğaldı. Lumier Kardeşler’in bir trenin gara gelişini gösteren o birinci “film”den sonra misal “hareketli resimler” panayırlarda eğlendirme gayesiyle gösterilse de çok kısa müddet sonra bu yeni aracın diğer türlü kullanılabileceği akıl edildi.
Romanlardaki sahneleri canlandırmaya çalıştılar. Birinci denemelerden biri, periyodun çok satan romanı ‘Trilby’den bir sahneydi. 45 saniyelik bu “kayıp film”den sonra tanınan romanların kimi sahneleri çekilmeye devam edildi. Birinci rejisörler, Charles Dickens’ın yapıtlarına ilgi gösteriyordu. ‘Oliver Twist’ ve ‘Bir Yılbaşı Öyküsü’ başta olmak üzere birçok Dickens yapıtının sahnelerini eldeki kaidelerle çekip Dickens hayranı seyircilere sunuyorlardı.
MUCİT DİREKTÖR MELIES’İN UYARLAMALARI
Fakat bu denemelerin bir adım ötesine geçip sahiden romanları sanatsal bir bakışla filmleştirmeye girişecek birinci kişi George Méliès oldu. Bu meczup dahi sinemacıyı, Martin Scorsese’nin “Hugo” sinemasından hatırlarsınız tahminen. Méliès, evvel sevdiği romanlardan birtakım sahneleri çekip gösterdi, sonra da sevdiği romanlardan ilham alarak baştan sona bir hikaye sunan, kısıtlı imkanlarla özel efektlere, fantastik dekorlara sahip kısa sinemalara imza attı. Bunların birincisi 1899’da meşhur masalın Charles Perrault yorumundan uyarladığı “Sinderalla” idi, ki bu sinema tarihinin birinci edebiyat uyarlaması olarak kabul edilir. Daha sonra ‘Kral John’, ‘Gulliver’in Gezileri’, ‘Robinson Crusoe’dan ilhamla bitirdiği sinemaların akabinde Jules Verne’in ‘Aya Seyahat’inden ve H.G. Wells’in ‘Ay’daki Birinci İnsanları’ndan esinlenerek en meşhur sineması “A Trip to the Moon”a imza attı. Ay’ın insansı yüzüne saplanan dev mermi, sinema tarihinin en ikonik kadrajlarından biridir.
Öyle görünüyor ki, birinci sinemacılar kamera denen bu yeni icadı kitaplardaki sahneleri, hikayeleri, karakterleri yansıtmak hedefiyle kullanmışlar. Düşünsenize, o birinci sinema makaraları hayatın kendisini çekmekten daha çok kurmaca sinema çekmek için harcanmış ve kitaplar birinci kaynaklar olmuş. Yani aktüel manzaralar çekmektense kurmacaya yönelmişler. Okurların bir kitabı okurken zihninde canlandırdığı hayali sinemanın neye benzediğini görmek, o kolektif merak bir formda öbür tüm gereksinimlerin önüne geçmiş. Sinemanın bu fonksiyonu hala daha bu sanatı cazip kılan etkenlerden biri, diyebiliriz.
İLK UZUN METRAJLAR
İlk uzun metraj kurmaca sinema olarak bilinen “The Story of the Kelly Gang”, bir oyun uyarlamasıydı. Ondan sonra bir saati aşan kurmaca sinemaların birçoklarının kaynağında yeniden romanlar, hikayeler ve oyunlar vardı. 20. yüzyılın birinci on yılında gösterilen “Sefiller”, “III. Richard”, “Oliver Twist”, “Kleopatra”, “Quo Vadis” daima uyarlamaydı. Ve bunların sayesinde sinema yavaş yavaş panayır cümbüşü olmaktan çıktı ve birinci kez 1911’de Sinema için “Yedinci sanat” dendi.
Sinema bir sanat kolu olarak kabul edilişini tekrar roman uyarlamalarıyla korudu. Lakin sinema, kitaplardan ve tiyatro oyunlarından bağlarını koparmak istiyordu zira “telif” başa belaydı. ‘Drakula’yı uyarlamak isteyen Alman direktör Murnau, Bram Stoker’ın ailesine telif ödememek için karakter isimlerini değiştirdi; Drakula oldu Orlok ve sinema “Nosferatu” ismiyle perdeye yansıdı. 30’larda “Rüzgar Üzere Geçti”, “Oz Büyücüsü”, “İki Kentin Hikayesi”, “Batı Cephesinde Yeni Bir Şey Yok”, “Uğultulu Tepeler”, 40’larda “Gazap Üzümleri”, “And Then There Were None”, “Üçüncü Adam”, 50’lerde “12 Kızgın Adam”, “Ben-Hur”, “Define Adası”, “Sırça Kümes” daima kitap uyarlamalarıydı. “Rebacca”dan “Sapık”a, “Arka Pencere”den “39 Basamak”a Hitchcock’un klasik sinemalarının çabucak hepsi roman uyarlamasıydı. Kimileri başarısız, “ucuz roman” kategorisindeki bu kitaplar Hitchcock’un ustalığıyla apayrı bir düzeye yükseliyordu.
Edebiyat uyarlamaları büyük gişe sayıları kadar büyük ödüllere de uzanmasını bildi. Oscar tarihine bakıldığında birçok roman klasiğini görebiliyoruz; birinci Oscar Töreni’nde “En Düzgün Film” kategorisini kazanan “Wings” (1929), bir kısa hikayeden uyarlanmıştı. “80 Günde Devrialem”den (1956) “Kuzuların Sessizliği”ne (1991), “Forrest Gump”tan (1994) “Schindler’s List”e (1993), “Bülbülü Öldürmek”ten (1962) “Slumdog Millionaire”e (2008), Oscar’ları silip süpüren dev üretimlerin ardında daima bir kitap var. Yakın vakitte Oscar’larda da ses getiren “Köpeğin Pençesi”, “Kadınlar Konuşuyor”, “Dune” üzere sinemaların de uyarlama olduğunu eklemeliyiz.
OKURLARIN VE MÜELLİFLERİN MEŞHUR TEPKİLERİ
Tabii edebiyat uyarlamaları daima tartışıldı da. En güzeli bile “Kitabı çok daha iyiydi”, “Kitaptaki ruhu mahvetmişler” üzere yorumlarla alaşağı edildi. Kitapların muharrirleri da çekilen sinemaları beğenmediklerini lisana getirip birçok polemiğe neden oldular. Tüm vakitlerin en yeterli endişe sinemalarından biri olarak görülse de Stephen King, Stanley Kubrick’in “Shining” uyarlamasını hiç beğenmedi. “Motoru olmayan çok hoş bir Cadillac gibi” dedi sinema için ve inat edip 2 kısımlık bir TV sineması olarak kitabını tekrar uyarlattı. Kubrick’in uyarlamalarından şad olmayan bir başka müellif ise Anthony Burgess idi. Müellif, Kubrick’in klasikleşmiş sineması “Otomatik Portakal”dan resmen nefret etti. “Üç haftada yazdığım en tanınmış kitabım, seks ve vahşeti yücelten bir sinemanın hammaddesi oldu. Sinema, kitabın okuyucularının kitabın neyle ilgili olduğunu yanlış anlamasını kolaylaştırdı ve bu yanlış manaya ölene kadar peşimi bırakmayacak. Yanlış yorumlanma tehlikesi nedeniyle kitabı yazmamalıydım” dedi.
Roald Dahl, “Willy Wonka ve Çikolata Fabrikası”nı hiç sevmedi, devam sinemalarını engellemeye kelam verdi; Ken Kesey, “Guguk Kuşu”nun filmleşme sürecine dahil olsa da birtakım kararlardan rahatsız olup süreçten ayrıldı, daha sonra sineması -büyük Oscar zaferine rağmen!- hiç izlemediğini söyledi. Fakat tam aksisi de oldu. Stephen King mesela “Shawshank Redemption”a da, “The Mist”e de, “Green Mile”a da bayılır. ‘The Prestige’in müellifi Christopher Priest, Christopher Nolan’ın “The Prestige”ini kendi yapıtından çok farklı bulsa da çok sevdiğini söyler. Her iki durumun da örnekleri çoğaltılabilir.
TÜRKİYE’DEKİ UYARLAMALAR
Türkiye’ye bakacak olursak, aslında uzunca bir periyot sinemamızın edebiyattan beslendiğini görebiliyoruz. Akla birinci gelenler: Yusuf Atılgan’ın ‘Anayurt Oteli’nin Ömer Kavur uyarlaması, Yaşar Kemal’in ‘Yer Demir Gök Bakır’ın Zülfü Livaneli uyarlaması, Adalet Ağaoğlu’nun ‘Sarı Mercedes’inin Tunç Okan uyarlaması, Reşat Nuri Güntekin’in ‘Değirmen’inin Atıf Yılmaz uyarlaması, ‘Yaprak Dökümü’nün Memduh Ün uyarlaması, Orhan Kemal’in ‘Bereketli Topraklar Üzerinde’sinin Erden Kıral uyarlaması, ‘Gurbet Kuşları’nın Halit Refiğ uyarlaması, Necati Cumalı’nın ‘Susuz Yaz’ının Metin Erksan uyarlaması, Feride Çiçekoğlu’nun ‘Uçurtmayı Vurmasınlar’ının Tunç Başaran uyarlaması ve olağan ‘Selvi Boylum Al Yazmalım’… Say say bitmez. Lakin 90’lardan sonra azalıyor. Mustafa Altıoklar’ın “Ağır Roman” ve Tomris Giritlioğlu’nun “Salkım Hanım’ın Taneleri” tahminen de bu periyodun en göze çarpan örnekleri. Olağan 1980’lerde yasaklara takılan ve sinemalarda da televizyonlarda da gösterim bahtı bulamayan sinemalar de oldu. Bunlardan Ferit Edgü’nün ‘O’ isimli romanından uyarlanan “Hakkari’de Bir Mevsim”in (1983) Ekim’den itibaren İstanbul’da Sinematek’te ve başka kentlerde çeşitli sinemalarda seyirciyle buluşacağının altını çizelim.
Yakın vakitte tekrar bir artıştan kelam edebiliriz. Seyfi Teoman’ın “Bizim Büyük Çaresizliğimiz”, Zeki Demirkubuz’un “Kıskanmak”, Mehmet Güreli’nin “Dört Köşeli Üçgen” üzere değerli edebi yapıtlarımızı beyazperdeye kendi yorumlarıyla yansıtması değerliydi. Ercan Kesal’ın kendi romanından “Nasipse Adayız” uyarlaması, dijital platformlarda yayımlanan “Biz Kimden Kaçıyorduk Anne?” ve “Sıcak Kafa” üzere küçük dizileri de eklemeli natürel. Hakan Günday’ın “Daha”sının Onur Saylak uyarlaması ise ikili ortasında üretken bir paydaşlığı başlattı.
SERİLERİN GERİSİNDEKİ KİTAPLAR
Sinema tarihinin en başarılı serilerinin arkasında da kitapları görüyoruz. Ian Flemming’in James Bond kitaplarından sonsuza uzayan James Bond sinemalarının doğması, Tolkien’in ‘Yüzüklerin Efendisi’ ve ‘Hobbit’ romanlarının üçlemelerle perdeye yansıması, Michael Crichton’un ‘Jurassic Park’ı ve Peter Benchley’nin ‘Jaws’u Spielberg tarafından daha sonra seriye sebep olacak halde sinemalaştırıldı, her ikisinde de müellifler senaryo sürecine ortak oldu. Yakın vakitte ortamızdan ayrılan William Friedkin’in roman uyarlaması “Exorcist” hala daha devam sinemalarıyla gişe yapan bir endişe efsanesine dönüştü. “Jason Bourne”lar, “Narnia”lar, “Açlık Oyunları”, “Twilight”lar ve natürel ki “Harry Potter”lar 2000’lerde sinema gişelerine can suyu katan öteki edebiyat uyarlamalarıydı.
Peki sinema neden en baştan beri bu ölçüde kitaplara başvuruyor? Bunun kısa bir cevabı yok lakin deneyelim: Sonuçta hepsi kıssa anlatma sanatı ancak sinema edebiyattan da, tiyatrodan da çok daha büyük ve karmaşık bir tertibi gerektiriyor. Ve bu dev makinenin en başta parlak öykülere muhtaçlığı var. 2000’li yıllarda sinema dalı yeni öykü bulamamaya başladı. O yüzden eski sinemaların “remake”leri arttı, tekrar ve tekrar Shakespeare uyarlamaları çekildi ve çizgi romanlar, muhteşem kahramanlar yapımcıların can simidi oldu. Türkiye’de kıssa bulma tembelliğinin sonunda devayı biyografi sinemaları ve “gerçek öyküden alınmıştır” sinemalarında aradılar. Bu da kısa vadeli bir kurtuluş oldu.
Şimdi yeni nesil üretimciler, biraz da dijital platformların tesiriyle edebiyat uyarlamalarına yine dümen kırdı. Zira bir öykü kolay doğmuyor. Sinema bölümü, artık şirket ofislerinde yaratıcı, özgün, katmanlı bir hikayenin doğup büyüyemeyeceğini anlamış durumda. Müelliflerin ise işi bu (ya da “laneti”!), ortaya bir roman çıkarabilmek için yıllarca tek başına, zihinlerinin içinde karakterler yaratıyorlar, araştırmalarını yapıyorlar, olayları başlatıyorlar, yazıp siliyorlar, yazıp düzeltiyorlar ve sonunda okurların zihninde sinemalara dönüşen kitaplara imza atıyorlar. Bu türlü bakıldığında edebiyat aslında ister istemez sinemanın hammaddesi. Ve yedinci sanat ile beşinci sanat birbirini besledikçe kazanan daima sanat oluyor.
İlk sinemacılar kamera denen icatla en yakınlarındaki kitaplardan sahneleri görselleştirmeye çalıştıysa günümüzün sinemacıları da aradıkları o “seçilmiş proje”yi uzakta değil, onlara en yakın kitapçıda bulabilirler. Hiç kimse “anlatacak öykü kalmadı” diyemez, raflarda bu kadar kitap varken…