‘Usher Konutu’nun Çöküşü’: Her günah ızdırabını bulur!

‘The Haunting’, ‘Midnight Mass’ ve ‘Midnight Club’ üzere ses getiren işlere imza atan Mike Flanagan’ın özgün üslubunu sınadığı ‘Usher Konutu’nun Çöküşü’ (The Fall of the House of Usher) Netflix’te erişime açıldı. Edgar Allan Poe’nun birebir isimli hikayesinden uyarlanan ve kısımlarında muharririn birçok hikayesine göndermelerde bulunan üretim günümüzde geçerken, tüm aile üyelerini yitiren Roderick Usher’ın itiraflarına dayanıyor. Diziyi ele almadan evvel konusunu aktarmakta fayda var.

BİR KABAHAT İMPARATORLUĞUNUN DÜŞÜŞÜ

Roderick (Bruce Greenwood) ve Madeline (Mary McDonell) Usher’ın sahibi oldukları Fortunato ilaç şirketi, üretimi yapılan bir ağrı kesici yüzünden savcıları ve bilim insanlarını harekete geçirmiştir. Opioidler sınıfında yer alan ve Ligodone ismini taşıyan bu ilaç ileri seviyede bağımlılık yapmakta, ölümlere yol açmaktadır. O denli ki tezlere nazaran son bir yılda ilaç kaynaklı mevt sayısı 50 bini bulmuştur. Aile, şirketin başındaki ikiz kardeşler ve Roderick’in altı evladı ile birlikte tüzel bir savaşa hazırlanırken avukatları ise sadık ve karanlık bir tip olan Arthur Pym’dir (Mark Hamill).

Dizi, tarihte geriye dönüşlerle ilerlerken iki hafta sonrasına gidildiğinde Roderick Usher’ı tüm evlatlarını yitirmiş bir hâlde buluruz. Çocukluğunun geçtiği metruk konutta yıllanmış konyağını içerken geçmişin muhasebesi ve ailesinin hayaletleriyle cebelleşmektedir. Vicdanını rahatlatmak için itiraf edeceğini belirtip savcı Dupin’i (Carl Lumbly) konağa çağırır. Dupin kayıt aygıtını açtığında şirkete dair savların yanıtlanacağından emindir lakin Roderick derinlere indikçe sarsıcı ve bir o derece ürkütücü sözlerle karşılaşır. Sanrılarla irkilen, çektiği ızdırap gözlerinden okunan Roderick Usher bir kabahat imparatorluğunun uğradığı laneti anlatmaktadır.

ORTA ÇAĞDAN GÜNÜMÜZE GOTİK ESİNTİLER

‘Usher Konutu’nun Çöküşü’, her ne kadar günümüzde geçse ve çağdaş bir bakış içerse dahi gotik özünden farklı tutulamaz. Zati dizinin kaynağı olan; polisiye edebiyatın öncülerinden kabul edilen, fantastik anlatının ustaları ortasında sayılan Poe da gotik üslubu ve bu üslupla örtüşen trajik ömrüyle ün yapmış bir muharrir… Genç denebilecek bir yaşta, tam da mecmuasını çıkarmaya hazırlandığı sıra birden ölen Edgar Poe zahmetle geçen ömrünü eşsiz bir hayal gücüyle dengelemiş ve ortaya tuhaf hikayeler çıkarmış. ‘Usher Konutu’nun Çöküşü’ de bu tuhaf hikayeler ortasında. Daha evvel tanınan endişe sinemasının değerli direktörlerinden Roger Corman tarafından 1960’ta sinemaya çevrilen eser, merkezindeki yıkım hissini her çağa taşıyabiliyor. Güçlü, sicili bozuk bir ailenin çöküşünü anlatan hikaye, siyasi ve ahlaki yeniliğini korumakta. Soyu, kan bağlarını, aileyi, feodal yapıdaki çürümeyi öne çıkaran gotik edebiyatta yıkım evresi kasvetli bir çerçevede, ölüm-kalım ikileminde ve hata ekseninde işlenirken uçsuz bucaksız Avrupa topraklarındaki siyasi sonların, görkemli şatolarda sürdürülen despotluğun kabahatle bağlantısı irdelenir. Bu münasebet ekseriyetle kaba çizgilerle, doğaüstü açıklamalarla bir nevi siyasi sorumluluktan kaçınarak kurulur. Mantık çok açıktır: Hata ve günah varsa ceza da vardır, günahkar olan eninde sonunda yıkılır.

Flanagan’ın uyarlaması gotik geleneği sürdürüyor diyebiliriz. Zalimce yükselmiş bir imparatorluk, birçok aileden kanın karıştığı bir soy ve elbette günahlar… Bu günahların tıpkı vakitte zaaflar olduğu, her zalim yükselişin zalim bir alçalışı olacağının hatırlatıldığı ‘Usher Konutu’nun Çöküşü’, bir servet bölüşüm tansiyonu olarak da okunabilir. Esasen Flanagan’ın, gotik çeşidin yıkımla ve adaletsiz bölüşümle özdeşleşmiş siyasi göndermelerini muvaffakiyetle yakaladığı yer burası. Flanagan, Poe’nun yapıtına temelde sadık kalmakla birlikte son yıllarda ‘Succession’ üzere örneklerde rastladığımız varlıklı aile imparatorluğu temasını kışkırtıcı bir tabanda işlemiş. Doğrusu bu tutum da Poevari bir mizah anlayışı barındırıyor ve bedel ödeten entrikaları salt ibret teşkil edecek kolaylıkta değil alaycı bir yaklaşımla ele alıyor.

FLANAGAN’IN POE’SU YA DA ZAHMET PORNOGRAFİSİ

‘Usher Konutu’nun Çöküşü’ baştan sona ibret vesikası! Yıllarca hakkında dava dahi açılamayan, görünmez bir zırhla korunan aile, siyasi ve hukuksal üstünlüğünü içindeki çürük meyve ile yitirmeye başlıyor. Bir aile üyesinin federallerle iş birliğine gitmesi Usherlar’ı mahkeme önünde birinci defa zora düşürüyor. Bu zorluk, belirsizlik biçiminde kendisini gösteriyor. Atılan kuşku tohumları çok geçmeden serpiliyor. Hasebiyle birinci sıkıntının de kuşku olduğunu söyleyebiliriz. Kıskançlığın eşlik ettiği bu güçlü his ise kısa müddette berbatlığı çağırıyor. Rekabet, hırs ve karşı tarafın canını yakmak gayesiyle her türlü yolun denendiği bir zalimlik sıkıntıya davetiye çıkarıyor. Flanagan bu sıkıntıyı her iki jenerasyonda da hissettirmiş. Baba Usher, manen çözülürken, oğlu Prospero (Sauriyan Sapkota), düzenlediği partide bir acı yağmura maruz kalarak madden de çözülüyor!

Diğer evlatların da işledikleri günahlara nazaran cezalandırıldıkları görülmekte. Camille (Kate Siegel) deneylerde kullanılan bir şempanzenin saldırısına uğruyor, Leo (Rahul Kohli) musallat edilen bir kedi yüzünden çıldırıyor ve konutunun terasından düşüyor, yapay kalp çalışmaları yürüten Victorine (T’nia Miller) birincinin katil oluyor akabinde cinnet geçirip hançeri tam göğsüne saplıyor. Azrailleri ise Verna (Carla Gugino) isminde bir bayan. “Her şeyin değiştiği” 1980 yılbaşında ikizler onunla bir barda tanışıyor. Tüm bu ölümlerin kesişim noktası kibir, hırs üzere açıkça kınanan motivasyonlardan kaynaklanmaları ve taarruz, intihar, kaza üzere güçlü sonuçlarla ortaya çıkmaları.

Flanagan yorumunda her bir hikaye, güçlü aile üyelerine nasıl dokunulacağının bir kullanım kılavuzu adeta! Örneğin Prospero, safahat düşkünlüğünün cezasını çekiyor. Poe’ya ilişkin ‘Kızıl Mevtin Maskesi’ isimli hikayeden esinlenilen bu kısımda umursamaz ömrün sonuçlarını izliyor, dokunulmazlık sanrısının nasıl yerle bir olduğuna tanıklık ediyoruz. Poe, hikayesinde nasıl vebadan kaçanların buluştuğu baloyu bahis alıyorsa Flanagan da dizide genç Prospero’yu yengesini ayartmaya kalkacak derecede baştan çıkmış tasvir ediyor ve cezalandırıyor.

Benzer ilişkileri öbür kısımlarda de kurmak mümkün; ‘Kara Kedi’ isimli kısımda, Leo kıskançlığının kurbanı oluyor. Yepyeni hikayede kahraman karısının Pluto’ya olan düşkünlüğünü kıskanarak evvel kediyi, akabinde karısını öldürürken Leo da dizide kendinden geçtiği bir akşam sevgilisinin kedisini öldürüyor, sonrasında kendisini… ‘Gammaz Yürek’ hikayesi ise diziye ustalıkla yedirilmiş. Victorine’nin yapay kalp çalışmasında ortak çalıştığı sevgilisi Ruiz’i (Paola Nunez) öldürmesi ve bir vakit sonra meyyit vücuduna yerleştirdiği kalbin sesini duyarak delirmesi Flanagan ile Poe’nun ahengini gözler önüne seriyor. Direktör, ünlü muharririn mevt takıntısını bilim takıntısıyla örtüştürüp çağdaş bir kıymetlendirme sunuyor.

Tüm öykücüklerde gotik alt tıptaki temel ögeler karşımıza çıkıyor: Yönetilemeyen gücün çözülüşü ve gemlenmeyen isteğin mevte ulanması. Flanagan da şehveti ızdıraba dönüştüren Poe’nun izini sürerek bir cins sıkıntı pornografisi izletiyor seyirciye. Ruhen ve fiziken zahmet çeken kahramanlarımız temel erekleri ölümsüzlüğün çok uzağında, perişan bir hâlde bulunuyorlar, zayıf düşüyor ve yok oluyorlar.

KAPİTALİZM ELEŞTİRİSİ

‘Usher Konutu’nun Çöküşü’, her kısmı Poe’nun farklı bir hikayesinden türetildiği için uzun müddet doyurucu bir biçimde ilerliyor. Netflix’te alıştığımız üzere bir sonraki kısma geçme iştahı duyulmuyor. Lakin finale hakikat heyecan artıyor ve direktörün nasıl bir tahlile varacağını merak ediyoruz. Flanagan anlatılarında alt metni önemseyen yanı sıra diyaloglara itina gösteren bir direktör. Doğaüstüyle bağlantısını çağdaş dünyanın açmazlarını aydınlatıcı bir düzlemde yürütüyor, güçlü bildiriler veriyor. Bazen de karakterlerini o denli bir konuşturuyor ki şaşıp kalıyoruz. ‘Midnight Mass’te Erin ile Riley’in mevt üzerine etkileyici, hatta şiirsel diyaloglarını örnek verebiliriz. Olağan bu üslup uyarlanan yapıtların edebi gücüyle birleşince konuşkan bir anlatı çıkmış ortaya. Sona yaklaşıldıkça kahramanlarımız acılarını şiirle tanım etmeye koyuluyor. Poe’nun dizeleri sahnedeki duyguyu betimlerken seyirciyi de gotik atmosferin içine çekiyor. Bir çeşit duygusal tuzak olarak nitelendirmeliyiz. Finale hakikat dizelere kuzgun üzere semboller de eşlik ediyor.

Yoğunluğu artıran bir diğer öge ise siyasi telaffuzlara başvurulması. Gotik nasıl çağının siyasal gelişmelerinden etkileniyorsa Flanagan’ın uyarlaması da siyasi bir duruş sergilemekten sakınmıyor. Burada dikkat alımlı bir nokta ise hastalığı münasebetiyle anlatı boyunca sanrılar gören Roderick’in ve yapay şuur üzerinde çalışan bilişim dahisi ikizi Madeline’in kapitalizm tenkidinin hiçbir karşılık bulmaması. Bilhassa Madeline’in sisteme tenkitleri; daima hezeyanlara kapılan, bunaltıcı dilekler duyan ikilinin son pişmanlığı ve itirafları yanında anlamsız kalıyor. “Biz bunları yaptık ancak insanlık da buna teşneydi” tadında savunması, tekrar tüketim toplumuna dönük tenkitler kayda bedel ama mazeret sayılmaz. Doğrusu Madeline’in uzun sayılabilecek savunmasını ve karşı suçlamasını boşa düşüren şahsen Verna oluyor. Verna, berbatlığın avukatlığına soyunmuş Arthur Pym’e söylenmesi gerekenleri bir çırpıda söylüyor, burjuvazinin haz düşkünlüğünden dem vuruyor.

GÖRSEL ZENGİNLİK VE OYUNCULUK ÜZERİNE

‘Usher Evi’nin Çöküşü’, görsel taraftan varlıklı denemeler içermekte… Bilhassa doğaüstü sahnelerde abartıya kaçılmamış, yeniden kanlı sahnelerde ölçülü bir makyaj kullanıma gidilmiş. Bu usul, dizideki gotik nazaran istikrarını kurmaya ve ana temanın esirgenmesine böylelikle siyasi art planının çalışmasına hizmet etmiş. Yanı sıra çarpıcı vefatlar tıbbın meraklılarını da keyifli edecek cinsten. Her bir mevt fantezi yüklü ve adaletin yerine geldiğine dair kuşkuya yer bırakmayacak cinsten… Vefatlar yer aldıkları kısımların hislerini ve tempolarını da belirliyor.

Dizide oyunculukların hakkını teslim etmeli. Kolektif bir dehşet hâli sessiz ve derinden paylaşılıyor. Kimse rolünden fazlasına yeltenmiyor, senaryodaki dağılım epey başarılı. Kağıt üstündeki hassasiyeti pratiğe taşıyan ise Flanagan’ın yıllardır kendi oyuncu takımıyla çalışması. Dizideki birçok isim birkaç Flanagan dizisinde uzunluk göstermiş. Cinli perili konaklarda, çıkışsız yerlerde çalışa çalışa birbirine alışmış oyuncular; aile olmuşlar adeta! Olağan bu tabloyu Mary McDonnell ve Bruce Greenwood üzere deneyimli oyuncular tamamlıyor.

**

‘Usher Evi’nin Çöküşü’, usta edebiyatçı Poe’ya bir hürmet duruşunun ötesinde seyirciye fantastik bir seçki ve keyifli saatler sunuyor. Bu bakımdan dizinin yalnız korkuseverlere veyahut Flanagan hayranlarına değil ortalama seyirciye de seslendiğini not düşelim. Flanagan’ın muvaffakiyetinde ise tanınan gerece yönelik sezgisi, marifeti yatmakta… Usher Konutu çökse de direktörün yükselişi sürüyor!