Zagroslar’ın ötesinde Urartular…
LEİLA AFSHARİ* – SORAYA AFSHARİ**
Urartuların doğudaki yayılım alanı Kuzeybatı İran topraklarını kapsar. Kuzeyde Aras Irmağı, güneyde ve batıda Zagros dağ silsileleri hudutları belirler. Arkeolojik datalar ve yazılı metinler, Urartu Krallığı’nın MÖ 9-7. yüzyıllar ortasında İran’ın kuzeybatı kesitinde, bilhassa Urmiye Gölü ve etrafında aktif olduklarını gösterir. Son yıllarda Tarage Dağı’nda keşfedilen kaya yazıtı, bölgedeki Urartu varlığının Kral İšpuini yahut oğlu Minua ile ortak saltanatından itibaren başladığının ispatıdır. Urmiye Gölü’nün güneyindeki Taştepe Yazıtı’na nazaran, bölgedeki Urartu işgali Minua devrinde de sürer. Ajabşir Yazıtı’na nazaran, gölün doğusu ise Urartu I. Argišti periyodunda kontrol altına alınır.
KUZEYBATI İRAN’DA URARTU EGEMENLİĞİ
MÖ I. binyıl Asur yazılı kaynakları, Urartu, İskit, Med ve Babil üzere güçlerin yanında Urmiye Gölü’nün güney ve doğu bölümlerinde yaşayan Mana isimli yarı bağımsız bir krallığın varlığından tekraren kelam eder. Gerek Asur gerekse de Urartu yazılı kayıtları, saha araştırmaları ve arkeolojik hafriyatlar Mana Krallığı’nın merkezinin bugünkü Saqez ve Bukan kentlerinin etrafıyla örtüştüğünü gösterir.
Mana politik birliğinin oluşumu, krallığın topraklarının Asur ve Urartu ortasındaki çaba alanına dönüşmesi ile bağlıdır. Asur ve Urartu üzere güçlü krallıkların varlığı ve karşılarındaki Mana’nın zayıflığı, yöneticilerinin bu iki güçten biriyle ittifakı gündemlerine almalarına neden olmuştur. Lakin Asur’un Mana üzerindeki egemenliği daha besbelli izlenebilmektedir.
bulunduğu Zagros Dağları.
İran’daki Urartu Krallığı hakkında en değerli bilgiler Urartu yazıtlarından elde edilir. Kimi hükümdarı yatırımlar, bölgenin Urartu için sadece bir yayılım alanı olmadığını, kısa vakitli bir istiladan çok bölgede kalıcı bir yapı kurmak istediğini gösterir. Urmiye Gölü’nün batısı, güneyi ve bu sınırdan Orta Aras kesitine yanlışsız kurulan Urartu yerleşimleri yanında Ahar Vadisi ve Sabalan Dağı civarında bulunan Urartu yazıtlarında doğuda da kentlerin inşa edildiğini anlarız.
Kuzeybatı İran’ın bir kısmı, yani bugünkü İran Batı Azerbaycan’ı ve bilhassa Urmiye Gölü havzası, MÖ 820-810 yılları ortasında Urartu Hükümdarı İšpuini ve oğlu Minua’nın ortak saltanatı sırasında işgal edilmiş olmalıdır. İran Doğu Azerbaycan’ı ve Aras Nehri’nin başka yakasındaki toprak modülleri ise MÖ 8. yüzyılın sonlarında Urartular tarafından ele geçirildi. Urartu Hükümdarı II. Argišti’nin Sabalan Dağı etrafındaki ve Aras Irmağı boyunca görülen yazıtları, bu işgal harekâtını doğrular.
Doğal kaynaklar ve elverişli coğrafik pozisyon, bu alanlara saldırmak ve hükmetmek için Urartu’da kâfi motivasyonu yaratmış olmalıdır. Bilhassa Uşnaviyeh (Uşno/Şino) bölgesi, MÖ 9. yüzyıldan, İran’daki Urartu varlığının başlangıcından itibaren Urartu topraklarının bir kesimiydi. Uşnaviyeh ve doğuda Solduz Ovası’ndaki Hasanlu, Aqrap Zirve ve Qalatgah üzere kale ve yerleşimler Urartuların bölgedeki kalıcı iskânını göstermesi açısından değerli merkezlerdir.
Yine Uşnaviyeh Ovası, Irak Kürdistanı’ndaki Sideqan yöresinde bulunan Urartuların baş yaradanı Haldi’nin kutsal kenti Muşaşir’e giden yol güzergahının geçtiği yer olması açısından epey stratejiktir. Uşno-Rewandız güzergahı üzerinde Urartu hükümdarları İşpuini ve oğlu Minua’ya ilişkin Kelişin Steli ile tekrar bir öbür Urartu hükümdarı Rusa’nın Mowana, Mergeh Karwan ve Topzawa üzere Asurca-Urartuca çift lisanlı stelleri bulunmuştur.
Uşnaviyeh bölgesinden Piranşehr’e yanlışsız şu ana kadar tespiti yapılan en güney noktadaki Urartu izleri taşıyan yer, Sofian köyü yakınındaki GérdéSour (Kırmızı Tepe) Kalesi’dir. Lakin MÖ 9. yüzyılda Piranşehr ve Serdeşt yörelerinin olduğu Zagrosların doğu kısımları muhtemelen Mana, Gilzanu ve Hubişkia üzere mahallî idareler ortasında paylaşılmıştı. Bu alandaki ŞinAbad ve Pesve bölgeleri, 10 hektardan fazla alana sahip yerleşme alanlarıdır. Bu kalelerin savunmaları, giriş ve duvar buyunca yerleştirilmiş kulelerle güçlendirilmiştir.
Bu yerleşmelerin hiçbirinde Urartu periyoduna ilişkin çanak çömlek ve mimari delil yoktur. Bu merkezler büyük bir ihtimalle Mana egemenliği altındaydı. Elbette Uşno-Rewandız sınırındaki kutsal Muşaşir yolu üzerinde üstte ismi geçen stellerin varlığı, bölgedeki sık Urartu gidiş gelişlerini ispatlar. Bununla birlikte Urartuların daha güneydeki Serdeşt bölgesine nüfuz ettiği söylenemez.
Mahabad’ın batısında ve güneyinde bin 500 ila 2 bin 800 metre ortasında değişen yükseklikteki dağ sıraları, tekrar Zagros ana silsilesinin bir devamıdır. Bölge, elverişli doğal pozisyonu ile Solduz Ovası ve Zab Havzası’na yakınlığı nedeniyle, Demir Çağı’nda yerleşmelerin oluşumu için düzgün bir potansiyele sahipti. Bu alandaki Şeytanabad yerleşimi dikkat caziptir. Kleiss’in incelediği Mahabad’ın 10 kilometre kuzeyindeki Şeytanabad’ın Urartu yahut Urartu’nun çağdaşı mimari özellikleri taşıdığı söylenir.
Bu bölgedeki en kıymetli tarihî olay, II. Sargon’un 8. yılına ilişkin yıllıklarında bahsettiği MÖ 714 yılındaki askeri seferidir.
Bu seferden sonra Urmiye Gölü’nün kuzey kısmının hala Urartu denetiminde olduğu söylenebilir. Güneyde ise artık Urartu hükümdarlarına ilişkin hiçbir yazıta rastlanmaz. II. Sargon’un bu yıkıcı saldırısından sonra, Mana Krallığı Urmiye Gölü’nün güney ve batı bölgelerinin denetimini ele geçirmiş olmalıdır.
URARTU’NUN URMİYE GÖLÜ’NÜN BATI VE KUZEYİNDEKİ VARLIĞI VE YOLLAR
Urmiye Gölü’nün kuzey kesitinin, krallığın yıkılış sürecine kadar Urartu egemenlik alanı altında olduğu düşünülür. Bölgede Urartu’nun karakteristik özelliklerini yansıtan kent ve mezarlık alanları saptanmıştır. Urartu’nun bu bölge ile bağlantısının iki güzergâh üzerinden gerçekleştiğini Doğu Anadolu ve Urmiye’nin kuzeyindeki Urartu merkezlerinin pozisyonlarından yola çıkarak söyleyebiliriz. Bu güzergahlardan biri, bugün dahi İran-Türkiye ortasında en değerli transit yolunu oluşturan Doğubayazıt üzerinden Maku’ya uzanan yoldur. Bir başka işlek yol ise İşpuini ve Minua’nın ortak krallığı vaktinde kullanılmaya başlandığı anlaşılan Anzaf-Erçek-Kotur-Hoy-Tebriz yol güzergâhıdır. Van’dan Kotur’a uzanan ve Urartu Krallığı’nı kuzeybatı İran Urmiye bölgesine bağlayan bu anayol üzerinde epey değerli arkeolojik deliller keşfedilmiştir.
Urmiye Gölü’nün kuzeybatısındaki Şapur etrafındaki yerleşim ağı Urartu ile alakalıdır. Bunlar büyük olasılıkla İskitleri, Manaları, tekrar bunların yeni müttefiki olan Medleri, ayrıyeten Asurluları izlemek ve geride tutmak maksadıyla inşa edilmiştir. Daha kuzeyde, Maku’daki Senger Kalesi, duvar personelliği, çok odalı kaya mezarı ve çanak çömlek buluntuları ile Urartu periyoduna ilişkin olduğunu deliller. Bunun yanı sıra tekrar Maku yakınlarındaki Bastam Kalesi büyük Urartu yatırımlarındandır. Argišti oğlu Rusa tarafından inşa edilen Bastam büyük, bir sitadele sahip hükümdarı bir ikametgâh ve birebir vakitte dini bir merkezdi. Kale, ağır nüfusuyla ve tarıma elverişli bereketli topraklarıyla, kanallar tarafından sulanan varlıklı Qaraziyaeddin Ovası’nı denetim ediyordu.
Urartular, Zagroslar’ın ötesini, Kuzeybatı İran’ı ziraî zenginliği, hayvan varlığı, sosyopolitik ve jeopolitik değerinden ötürü egemenlik alanında tutmaya çalışmıştır. Bölge, Urartu’nun kutsal saydığı Muşaşir kentine inen yol güzergahlarını barındırıyordu ve bu yollar Urartu tarafından sıklıkla kullanılıyordu. Bilhassa Zagros Bölgesi, başta Manalar olmak üzere birçok lokal siyasi kümeye konut sahipliği yapıyordu.
Qaraziyaeddin Ovası.
Urartu’nun kuzeybatı İran’daki yerleşmelerinin güvenliği için bu güçlerin kontrol altında tutulması gerekmekteydi. MÖ 9. yüzyılda başlayan Urartu’nun bölgedeki güvenlik siyaseti, MÖ 714 yılında gerçekleştiği düşünülen II. Sargon’un 8. seferiyle büyük bir zafiyete uğradı. Bu süreç sonunda Urartu’nun egemenlik alanının Urmiye Gölü’nün kuzeyine hakikat çekildiğini söyleyebiliriz.
*Türkiye-İran Qalatgah Arkeoloji Projesi, İran Lideri, Tahran/İran
**İran Arkeoloji Araştırmaları Merkezi, Tahran/İran