Antroposen’de okyanusların sessiz çığlığı
S. Can Akçınar*
Sistem denilince akla çoğunlukla eğitim, bağlantı ve ulaşım üzere insan üretimi olanlar geliyor. Aslında sistemler her yerdeler. Birbirleri ile ilişkili modüllerden oluşan ve uyumlu bir biçimde çalışarak muhakkak fonksiyonları yerine getiren her şeye sistem demek mümkün. Antik Yunanca hane manasındaki oikos’dan gelen ‘eko’ tüm canlıların meskeni olan dünyamızın da bir sistemi olduğunu anlatır. Sistemin tüm kesimleri ahenk içinde birbirlerinin ve işleyişin devamını sağlamak hedefiyle çalışıyor. Bakteriler, virüsler, bitkiler, hayvanlar üzere canlılar ve onların hayat alanları bu sistemin modülleri. İnsan dahil tüm modüllerin birbirine muhtaç olduğu bu sisteme, ekosistem diyoruz.
Tüm canlılar ekosistemle çeşitli seviyelerde etkileşim içinde olmakla bir arada, insanın ekosistemle etkileşimi vakit içerisinde şiddeti git gide artan bir tahribat ve sömürü formuna dönüşmüş. Buzul Çağı’nın son devirlerinde göçebe ve avcı-toplayıcı olarak yaşayan beşerler, kıta ve adalara yayılarak, bu karasal ortamlardaki bilhassa büyük göğüslü, sürüngen ve kuşların kuşaklarının tükenmesine yol açmışlar. Buzul Çağı’nın sona ermesinden sonra, iklimin daha ılıman ve istikrarlı hale gelmesiyle, çeşitli bitki ve hayvanlar beşerler tarafından evcilleştirilmeye başlanmış ve bu sayede avcı-toplayıcılıktan ziraî yerleşik hayat biçimine geçilmiş. Günümüzden 11 bin 650 yıl evvel başlayan ve Holosen olarak bilinen bu yeni çağ kimi araştırmacılar tarafından Antroposenin de başlangıcı olarak kabul ediliyor. Bunun en değerli sebebi insanların bu devirlerden itibaren etrafını, ekosistemleri ve münasebetiyle biyoçeşitliliği bariz formda etkilemeye başlaması.
Bir jeolojik çağa Antroposen (insan çağı) isminin verilmesine sebep olan bu tesirler, vakit içinde dünyanın çeşitli istikrarlarını değiştirerek ekosistemin iki temel ögesi olan habitatlar ile canlı çeşitliliğinde bozulmalara ve yeni bir yok oluş dalgasına yol açtı. Aslında buna birçok etken sebep olmakla birlikte, tüketimle direkt alakalı olduğu için nüfus artışının yadsınamaz bir değeri olduğu görülüyor. İnsan nüfusu, MS 1600’lere kadar yaklaşık 200 milyondan 600 milyona, 1800’lerden 1950’lere kadar 1 milyardan 2,5 milyara ulaştı ve 1950’den sonra katlanarak günümüzde 8 milyar düzeyine geldi. Bu süreçte, alet kullanımı, mobilite, bağlantı üzere imkânların gelişmesinin yanı sıra, psiko-sosyal davranışların tüketim odaklı ideolojileri körüklemesiyle gereksinimler ve tüketim artarken, bu durum ekosistemi oluşturan neredeyse tüm ögelerin git gide daha fazla sömürülmesine yol açtı.
Karasal ortamda yaklaşık 12 bin yıllık bir mühlete yayılmış olan bu süreç, denizel ekosistemlerde de benzeri sırada gerçekleşmiş, lakin bu ortamdaki değişimlerin büyük kısmı son yüzyıl içinde meydana gelmiştir. Bu kadar kısa müddette oluşan değişimlerin tesirleri de maalesef çok daha çarpıcı, karmaşık ve yıkıcı. Bu tesirlerden kimileri tek başına geniş çaplı tahribatlara yol açabilse de çoklukla çoklu olarak birbirlerinin tesirini artırıp daha yıkıcı ve temel meselelere sebep olurlar.
OKYANUS EKONOMİSİ
Okyanuslara, besin, iktisat, kıyısal ve kültürel taraflardan bağımlı durumdayız. Bunun ekonomik kısmı günümüz dünyasında “Okyanus Ekonomisi” yahut “Mavi Ekonomi” olarak isimlendiriliyor. İsmi kulağa çok beğenilen gelse de bu iktisadın hacmi dudak uçuklatan cinsten. Virdin ve meslektaşlarının 2021 yılındaki çalışmasına nazaran, 2018’de bu iktisat 1,9 trilyon dolar kıymetinde bir hacme sahip ve yüzde 80’ine yakını üç temel okyanus sanayisi olan, açık deniz petrol ve gaz (yüzde 45), deniz ekipmanı ve yapıları (yüzde 19) ile deniz eserleri (yüzde 15) tarafından sağlanıyor. Sekiz temel alanda getiri sağlayan okyanus sanayisinde faaliyet gösteren en büyük 10 şirket, her sanayinin toplam gelirinin yaklaşık yüzde 45’ini elde ediyor. Ekonomik boyutun büyüklüğü ve monopolleşme, okyanusların korunması ve sürdürülebilirliğinin sağlanmasını da zorlaştırıyor.
Okyanuslarda şimdiye kadar yaklaşık 240 bin tıp tespit edilmiş olmakla birlikte, keşfedilmeyi bekleyen daha yüzbinlerce çeşit olduğu iddia ediliyor. Bilim insanlarını, sivil toplum kuruluşlarını ve hükümetleri bir ortaya getiren bir kuruluş olan Memleketler arası Tabiat Müdafaa Birliği (IUCN) 2018’de bu çeşitlerden 13 bin kadarını kıymetlendirmiş durumda. IUCN’e nazaran omurgalı ve omurgasız bin 125 deniz canlısının yüzde 37.2’sinin habitat kaybı, yüzde 23.7’sinin direkt avcılık, yüzde 14.6’sının kirlilik, yüzde 13.8’inin global ısınma ve yüzde 10.5’inin kuşağı, istilacı tipler üzere antropojenik tesirler sebebiyle tehlike altına girmiş. En büyük meseleye yol açan habitat kaybı, çoğunlukla yapılaşma, iklim değişikliği ve global ısınma, kirlilik, çok avcılık üzere nedenlerin tekli yahut birleşik tesirleri sebebiyle meydana gelmiş.
AVCILIK
Tüm vakitler boyunca insan etkileşiminden birinci etkilenen canlılar çoğunlukla büyük memeliler olmuştur. Karasal büyük memelilerin bir kısmı insanların avcı-toplayıcı vakitlerinden itibaren avlanmış ve kimilerinin jenerasyonu tükenmiştir. Büyük deniz memelilerinden bilhassa balina, yunus ve fokların en az 8 bin yıldır avlandığı bilinmekle birlikte, daha kolay avlanan kimi tiplerin popülasyonlarını etkileyebilecek ölçülere 1950’li yıllardan itibaren ulaşıldı. Kanada, Amerika (Alaska), Norveç, Danimarka (Faroe Adaları ve Grönland), İsveç, Finlandiya, Namibya, Japonya, Avustralya, İzlanda, Endonezya ve Rusya lokal ve ticari balina ve fok avcılığında başı çekiyordu. Bu çeşitleri korumak için 1950’lerden itibaren ülkeleri bağlayıcı milletlerarası mutabakatlar yapılmış ve komiteler kurulmuş olsa da bu avcı ülkelerin büyük çoğunluğu balina ve/veya fok avcılığına çeşitli seviyelerde hala devam etmektedir.
altında bir Karayip Keşiş Foku.
Günümüzde, başta çok avcılık, habitat kaybı, kirlilik, iklim değişikliği ve daha birçok nedenle, mevcut 92 cins balina ve yunusun 24’ü (yüzde 26), 36 tıp fok/deniz aslanı/mors tipinden 10’unun (yüzde 28) kuşağı tehlike altındadır. 1768’te bir deniz ineğinin (Hydrodamalis gigas), 1950’lerin başında ise bir fokun (Monachus tropicalis) ve bir deniz aslanının (Zalophus japonicus) kuşakları tükenmiştir.
Japon balıkçılar.
İnsanın denizler üzerindeki tesirleri büyük deniz memelilerinin direkt avcılığı ile sonlu kalmadı. Sanayi öncesindeki imkanlarla bile kolay avlanan cinslerden kimilerinin, o zamanlarda yok olduğu biliniyor. Gemiler yelkenliyken küçük olan balıkçı ağları, 2’nci Dünya Savaşı sonrası güçlü motorlara sahip daha büyük gemilere geçilmesiyle bir arada gittikçe büyüdü ve balıkçı ağlarının yapısı ile üretimindeki teknolojik gelişmeler sayesinde de daha ulaşılabilir hale geldi. Buna ek olarak, 1950’lerden itibaren kullanılmaya başlanan global pozisyonlandırma sistemleri (GPS) ve balık bulucular üzere teknolojik yenilikler balıkçıların canlıların yerini bulmasını kolaylaştırdı. Bu durum en uygun avlanma yerlerine daima erişim sağladı. Tıpkı tarihlerde ülkelerin avcılık kapasitelerinin artırmasıyla başlayan çok avcılık sorunu, denizlerin günümüzde karşı karşıya kaldığı en değerli sorunlardan biri haline geldi. Kanada’nın doğusundaki Newfoundland kıyılarındaki morina balığının bolluğu, 1000’li yıllardan itibaren sırasıyla Vikingler, Basklar ve İngilizlerin bölgeye ilgi göstermesinin temel sebebi oldu ve 20’inci yüzyılın sonuna kadar da bölgenin ekonomik bel kemiği konumunu korudu. Kanada Balıkçılık ve Okyanus Bakanlığı, 1992 yılında Newfoundland’de morina stoklarında belirlenen çöküş sebebiyle balıkçılığın durdurulabileceğini duyurdu. Bu duyuru, dünya balıkçılığının karşı karşıya kaldığı çok avcılık krizinin çarpıcı simgelerinden biri olarak kabul edilir. Birleşmiş Milletler Besin ve Tarım Örgütü’nün (FAO) aktüel datalarına nazaran, ana balıkçılık alanlarındaki stokların büyük bir kısmı biyolojik olarak sürdürülemez hale geldi.
ve sürdürülemez balıkçılık stoklarının ana balıkçılık alanlarına nazaran yüzdeleri (Mavi:
Sürdürülebilir, Sarı: Sürdürülemez).
Aşırı avcılık sebebiyle, evvel yüksek talep gören büyük balıkların popülasyonlarında çöküşler meydana geldi. Bu stoklar tükendikçe balıkçılar talebi karşılayabilmek için gittikçe daha küçük balıkları avlamaya başladı ve böylelikle direkt yahut dolaylı olarak besin ağının alt katmanlarındaki daha küçük organizmalar da etkilendi. Örneğin, mercan resiflerinin üzerindeki alglerle beslenerek pak ve sağlıklı olmalarını sağlayan otçul balıkların şuurlu yahut amaç dışı olarak yakalanmaları, bu habitatlardaki hassas dengelerin bozulmasına sebep olabiliyor. FAO’nun 2020 datalarına nazaran, 1990’dan 2018’e kadar balıkçılık üretimi yüzde 14, yetiştiricilik yüzde 527 ve balık tüketimi yüzde 122 arttı. 1990’da yüzde 90’ı biyolojik olarak sürdürülebilir düzeylerde olan balık stokları, 2017’de yüzde 65.8’e geriledi. Tesirli balıkçılık idaresi ve yetiştiriciliğin sürdürülebilir gelişimi ile ilgili ulusal ve memleketler arası seviyede birçok adım atılmış olmakla birlikte, deniz eserleri tüketiminin her yıl yüzde 3.2 arttığı göz önünde bulundurulduğunda, çok avcılığın ve yetiştiriciliğin artışı sürecek üzere görünüyor.
Aşırı avcılık beraberinde habitat tahribatı ve maksat dışı av üzere problemleri da getirdi. Devasa ağların deniz tabanında sürüklenmesi ile yapılan trol avcılığı üzere teknikler, önüne gelen her türlü deniz canlısının yanı sıra deniz kaplumbağası, yunus, köpek balığı ve omurgasızlar üzere üst seviye avcıları ve jenerasyonu tehlike altındaki canlıları da gaye dışı olarak avlıyor. 1988 ile 1990 yılları ortasında avlanan deniz eserlerinin ortalama yüzde 20’si (20 milyon ton) amaç dışıyken, 2010 ile 2014 yılları için bu oranın yüzde 11 düzeylerine (9.1 milyon ton) düştüğü varsayım ediliyor. Bu düşüşün av araçlarının seçiciliğinin artması üzere olumlu sebeplerden çok, evvelce tüketilmeyen tiplerin pazarlanması, ekonomik nedenlerle balıkçılık faaliyetlerinin kârlılığını yitirmesi ve cinslerin bolluklarının azalması üzere olumsuz sebeplerle gerçekleştiği düşünülüyor.
YETİŞTİRİCİLİK
Duarte ve meslektaşları 2007 yılında Science mecmuasında yayınladıkları makalede, günümüzde besleme ve beslenme gayesiyle yetiştiriciliği yapılan karasal bitki ve hayvan çeşitlerinin yaklaşık yüzde 90’ının 2 bin yıl öncesine kadar, yüzde 3’ünün ise Sanayi Devrimi’nden sonra evcilleştirildiğini kestirim ettiler. Karasal çeşitlerin bilakis, günümüzde yetiştiriciliği yapılan sucul çeşitlerin yüzde 97’si (yaklaşık 430 tür) son yüzyıl içerisinde, bunların yaklaşık dörtte biri olan 106 tıp ise son 20 yılda evcilleştirildi.
Akuakültür, günümüzde dünyanın besin gereksiniminin değerli bir kısmını karşılayan büyük bir ticari kesim haline gelmiş durumda. FAO’nun 2018 datalarına nazaran, dünyada yıllık 54 milyon tondan fazla balık, 17 milyon tonun üzerinde kabuklu, 8 milyon tondan fazla eklem bacaklı ve başka su eserleri yetiştiriliyor. Yetiştiricilik dalının 2001 ile 2016 yılları ortasında yıllık büyümesinin yüzde 5.8 olduğu kestirim edilirken, günümüzde yedi ülkenin yakaladığından daha fazla yetiştiricilik yaptığı biliniyor. Deniz eserleri yetiştiriciliği için çoğunlukla korunaklı kıyısal bölgeler tercih ediliyor. Bu korunaklı alanlardaki su döngüsü ve taşıma kapasitesi çoğunlukla hudutlu olduğundan, kullanılan yemler ve hayvanların dışkıları ortamda kaçınılmaz bir organik yüke sebep oluyor. Bu atıkların deniz tabanında birikmesi ve su kolonunda mineralize olması, güneş ışığının nüfuz etmesini engelleyerek denizel bitkilerinin oksijen üretimini azaltırken, azot ve fosfor üzere kıymetli besin döngülerinin bozulmasına yol açıyor. Oluşan ortam şartlarına toleransı yüksek deniz marulu üzere birtakım alg çeşitleri, su yüzeyinde adacıklar oluşturarak öbür alg tiplerinin gelişimini engelleyebiliyor.
KİRLİLİK
İnsanlar denizlerin çok geniş olduğu için kirlenmeyeceği kanısıyla, 1970’li yıllara kadar milyonlarca ton kimyasal, endüstriyel ve hatta radyoaktif atıkları okyanuslara attılar. Sonrasında çok sayıda memleketler arası ve bölgesel mutabakatlar yapılmış olsa da bunların deniz kirliliğindeki artışın önüne geçtiğini söylemek güç. Kirlilik okyanus ekosistemlerinin her bir ögesi için önemli meselelere yol açabilmektedir. Bunlar evsel, endüstriyel, ziraî kökenli atık ve çöplerden kaynaklı kimyasal sebepler olabileceği üzere, ışık, sıcaklık ve gürültü kirliliği üzere fizikî sebeplerle de denizel ekosistemleri etkileyebilmektedir. İnsan kaynaklı kimyasal kirleticiler ortasında ziraî kökenli ilaçlar (pestisitler, herbisitler, fungisitler), gübreler, evsel kökenli deterjanlar, yağlar, lağım suları ve endüstriyel kökenli kimyasallar bulunur. Bu kirleticilerden birçok, deniz ortamına kıyı şeridinin üstünden salınır. Örneğin tarım topraklarından salınan besleyici gübreler, akarsular, yağmurlar ve çeşitli kanallar ile denizlere ulaşarak, sudaki oksijenin ani tükenmesine yol açan alg patlamalarına sebep olur. Tekrar tıpkı yolla gelen tarım ilaçları, endüstriyel kimyasallar ve ağır metallerin, küçük yahut büyük tüm denizel organizmalar üzerinde toksik tesir yarattığı, çeşitli hastalıklara, fonksiyon kayıplarına, fizyolojik tesirlere ve ölümlere sebep olabileceği yapılan bilimsel çalışmalar ile kanıtlanmıştır.
ölü bir albatros yavrusunun midesindeki plastik
kalıntılar (Fotoğraf: Chris Jordan 2009).
Diğer bir insan kaynaklı kirletici olan plastik kirliliği günümüzde okyanusların temel meselelerinden biridir. Milletlerarası Tabiat Müdafaa Birliği’nin 2021 raporuna nazaran, her yıl 300 milyon tondan fazla plastik üretilmekte ve bunun en az 14 milyon tonu okyanuslara ulaşmaktadır. Deniz çöplerinin yüzde 80’ini oluşturan plastik atıklar, deniz yüzeyinden derin çukurlara kadar her ortamda bulunmuştur. Okyanuslarda artan çöp ölçüsünün, en az 663 çeşidi direkt etkilediği ve bu cinslerin yüzde 15’inin ise kuşağının yok olma tehlikesiyle karşı karşıya olduğu biliniyor. Kirliliğin popülasyon seviyesindeki tesiri hakkında daha az bilgi olmakla birlikte, deniz çöplerinin Kuzey kürklü foku (Callorhinus ursinus) ve Hawaii keşiş foku (Monachus schauinslandi) üzere kritik tehlikedeki birkaç çeşidin azalmasında rol oynadığına inanılıyor. Başka yandan deniz çöplerinin yutulması, su kuşları, balinalar, balıklar ve kaplumbağalar üzere cinslerin sindirim sistemlerinde birikerek ölmelerine sebep oluyor.
Plastikler ayrıyeten güneş ışığı, dalgalar, akıntılar ve öteki doğal faktörlerle, 5 milimetreden daha küçük kesimlere ayrılarak mikroplastikler ve hatta 100 nanometreden daha küçük modüllere ayrılarak nanoplastikler haline gelirler. Bu küçük kesimler deniz canlılarının sindirim sistemine giriyor ve bir öbür canlı tarafından yenildiklerinde besin ağında birikiyor. Biriken bu plastik ve içeriğindeki toksik kimyasallar, deniz canlıları ve onları tüketen insanların endokrin, üreme, hudut ve bağışıklık sistemleri ile etkileşime girebiliyor.
Diğer bir kirlilik tipi de ışık ve gürültü kirliliğidir. Işık kirliliği bilhassa kıyılarda yaşayan cinslerin gün ışığına bağlı olarak yaptıkları göç, üreme ve beslenme üzere davranışlarını tesirler. Okyanuslar, gemiler, sonar aygıtları ve öbür insan kaynaklı sesler sebebiyle çoğunlukla gürültülü yerlerdir. Bilhassa sonar gibisi çalışan yankılı pozisyonlandırma sistemleri ile irtibat kuran ve avlanan balina ve yunuslar, bu doğal olmayan gürültülerden direkt etkilenebilmektedir. Kuvvetli askeri sonarlar, sismik araştırmalarda kullanılan hava tabancaları üzere güçlü gürültü kaynakları sebebiyle, balina ve yunusların toplu halde karaya vurmasına dair onlarca olay vardır. Josh Horwitz’in Balinaların Savaşı: Gerçek Bir Hikaye isimli kitabı, Amerikan Deniz Kuvvetleri’nin denizaltıların tespitinde kullandığı bilinmeyen bir askeri sonarın, balinaların toplu halde karaya vurmasına sebep oluşunu ve bu mevzuda yüksek mahkemeye kadar giden bir süreci anlatır.
KÜRESEL ISINMA
Buraya kadar bahsettiğimiz mevzular okyanus ekosistemlerine direkt tesirleri içeriyordu. Bundan sonraki kısımlar ise ekosistemi daha temelden sarsan tesirlere odaklanacak. Birinci olarak, sistem kavramını içselleştirmek için kendi bedenimizi ele alalım. Bedenimiz her biyolojik sistem üzere alt sistemlerden oluşur ve bu sistemlerin yahut kesimlerinden kimilerinin bozulması çoğunlukla öteki sistemleri de tesirler. Rastgele bir uzvumuzu yahut organımızı kaybetmemiz fonksiyonel bir kayba yol açabilir. Fakat hudut, deveran üzere sistemlerimizdeki bozulmalar yahut kayıplar, çoğunlukla hayati tehlikeye sebep olur. Bu benzeştirmeyle ele alındığında ekosistem de hayati alt sistemlere sahip.
Tüm alt sistemlerin ve döngülerin işleyişinde rolü olan sıcaklık, kuşkusuz ekosistemin en kıymetli dengelerinden biri. Son yüzyılda ekosistemin sıcaklığı, kimyasal döngüleri ve su dolanımı üzere birtakım hayati alt sistemlerde tahribatlara yol açtığımız artık bilimsel olarak ölçülebilen bir gerçek. Bilhassa Sanayi İhtilali sonrası artan fosil yakıt kullanımı, habitat tahribatı ve kimi tarımsal/endüstriyel faaliyetler, iklim değişikliğini tetikleyen karbondioksit ve metan üzere sera gazlarının atmosferde artmasına neden oldu. Sera gazları, güneşten gelen ışınların bir kısmını emerek ısının dünyada kalmasına sebep olurken, dünya genelinde sıcaklık artışına yol açtı. Birleşmiş Milletler raporunda, dünyanın sanayi öncesine nazaran ortalama 1,1°C daha sıcak olduğu bildirildi. 2015’te sera gazlarının yüzde 98’ini üreten 196 ülke ortasında yapılan Paris Antlaşması, global ısınmanın 1,5°C’nin altında tutulmasını ve 2030 yılına kadar karbon emisyonlarının kısıtlanmasını hedefledi.
Yer yüzeyinin yüzde 71’ini kaplayan, dünyadaki suyun yüzde 97’sini tutan ve soluduğumuz oksijenin yüzde 50-80’sini üreten okyanuslar, ekosistemin karmaşık, devasa ve hayati bir kesimi. Okyanuslar ayrıyeten dünyanın en büyük karbon çukurlarından biri ve karbondioksit salınımının yaklaşık yüzde 25’ini absorbe ediyor. Atmosferdeki karbondioksit ölçüsü arttıkça ona paralel olarak okyanuslardaki karbondioksit ölçüsü da artıyor. Hasebiyle okyanuslar, tıpkı vakitte atmosferde artan karbondioksit ve ısıyı dengeleme üzere canlılık için yaşamsal bir ehemmiyete sahip. Bilindiği üzere sıcaklık istikrarı çeşitli fiziko-kimyasal döngülerin devamı için gerekli ve tüm canlılar belli sıcaklık aralıklarında ömrünü sürdürüyor. Felaket senaryosu üzere gözükse de okyanusların temel fonksiyonlarını yerine getirememesi tüm canlıların yok olmasını tetikleyebilecek boyutta ve buna sebep olan etmenler birbirinin tesirini artırarak daha yıkıcı sonuçlara yol açıyor.
ABD Ulusal Okyanus ve Atmosfer İdaresi’nin (NOAA) bilgileri, ortalama global deniz yüzeyi sıcaklığının son 100 yıl içerisinde her on yılda yaklaşık 0,13°C arttığını göstermekte. Levitus ve meslektaşlarının 2012 yılı çalışması bunun yüzey sularıyla sonlu olmadığını, derin okyanusun da ısınmadan -700 metreye kadar etkilendiğini belirledi. Hükümetler ortası İklim Değişikliği Paneli (IPCC) 2013 raporunda, 2100 yılına kadar ortalama global okyanus sıcaklığının 1-4°C artabileceğini öngörüyor. Global ısınmanın tesiriyle oluşan ve okyanus ısınması olarak tanımlanan bu artış, her ne kadar küçük üzere görünse de çeşitli sistemler ve canlılar üzerindeki tesiri yıkıcı. Global ısınmayla birlikte kutup buzullarının erimesi ve deniz düzeyinin yükselmesi en çarpıcı ve yıkıcı örneklerden biri. Bilimsel bulgular yükselen sıcaklıkların bilhassa deniz kıyısı ekosistemlerinde geri dönüşü olmayan biyoçeşitlilik kayıplarına yol açma riski olduğuna işaret ediyor. Bu değişimler hali hazırda mercan resifleri ve mangrovlar üzere biyoçeşitlilik sıcak noktaları olan hassas ekosistemlerde önemli yıkımlara ve deniz canlılarının üreme, beslenme, göç üzere kıymetli yaşamsal faaliyetlerini etkileyen büyük çaplı problemlere yol açtı bile. Eddy ve meslektaşları 2021 yılında One Earth mecmuasında yayınladıkları makalede, iklim değişikliği, çok avlanma, habitat tahribatı ve kirliliğin, global mercan resifleri, resiflerin biyoçeşitliliği, besin ağları ve balıkçılık üzerinde yarattığı tesirleri gözler önüne seriyor. Makalenin sonuçlarına nazaran, 1950’lerden bu yana mercan resiflerinin yüzde 50’sinin yok olduğu, resifle bağlı biyoçeşitliliğin yüzde 63 azaldığı, resiflerle bağlantılı balık avcılığının yüzde 60 azaldığı ve bu durumun resif ekosistemlerine bağlı yaşayan yerli halkların refahını tehdit ettiğini bildirdiler.
göre, 1956-1976 yılları ile 2011-2021 yılları
arasındaki ortalama yüzey sıcaklıkları farkları.
Başka değerli bir öngörü Hoegh-Guldberg ve meslektaşları tarafından bildirilir. Buna nazaran, global ısınma 1,5°C seviyesinde tutulsa bile birçok deniz canlısının (plankton, balık vb.) daha yüksek enlemlere yanlışsız yer değiştireceği, hareket imkanı daha kısıtlı olan yahut olmayan kelp ormanları, mercan resifleri üzere ekosistemlerin ise birçoklarının yok olacağı öngörülmektedir. Sıcaklık 1,5°C’de sabit tutulabilse bile, tropik mercan resiflerinin yüzde 70- 90’ının yok olacağı kestirim ediliyor. Ayrıyeten, tüm bu tesirlerin çeşitli okyanus ekosistemlerine direkt ziyan vereceği, alt enlemlerde balıkçılık üretiminin duracağı ve okyanus kimyasında değişiklikler olacağı kestirim ediliyor.
Besin ağının alt düzeylerindeki canlılara nispeten daha süratli tesir etmekle birlikte, üst düzeylerdeki canlılar üzerindeki tesirlerini anlamak için deniz kaplumbağaları örnek verilebilir. Deniz kaplumbağalarının cinsiyeti yuva içi ortalama sıcaklığa bağlı olarak belirlenir ve bu ortalama paha yaklaşık 29°C olduğunda oluşan yavruların yüzde 50’si erkek yüzde 50’si dişi olur. Bu sıcaklığın üzerinde daha çok dişi, altında ise erkekler oluşur. Global ısınma sebebiyle oluşan bu küçük sıcaklık farklılıklarının, deniz kaplumbağası popülasyonlarının dişi yüklü olmasına yol açabileceği ve bu durumun tıbbın yok oluşuna kadar gidebileceği öngörülüyor.
OKYANUS ASİTLENMESİ
Küresel ısınma ve sera gazlarındaki artışın öbür bir yan tesiri de okyanus asitlenmesi ve beraberinde gelen oksijensizleşmedir. Günümüzde atmosferik karbondioksit düzeyleri milyonda 410 ünite (ppm) ile sanayi ihtilali başlarındaki yoğunluğundan yüzde 50 daha fazla. Atmosferik karbondioksitin kabaca dörtte birinin okyanuslar tarafından emilmesi, suyun daha asidik olmasına ve beraberinde oksijensizleşmesine sebep olmakta. Bunların potansiyel biyolojik tesirleri, laboratuvar deneyleri, denetimli doğal ekosistemler ve saha çalışmaları yardımı ile son yirmi yılda daha güzel anlaşılmaya başlandı.
Bilimsel çalışmalar, asitlenmenin biyolojik tesirlerinin, hücresel metabolizma ve organizma fizyolojisi (büyüme, üreme, algı ve davranış) seviyesinden, popülasyon, komünite, biyojeokimyasal ve ekosistem seviyesindeki dinamiklere kadar uzandığını gösterir. Okyanuslardaki bu ek karbondioksit, birçok deniz canlısının kabuğu ve iskeletinde bulunan karbonat minerallerinin daha asidik ve daha düşük yoğunlukta olmasına yol açar. Örneğin, daha asidik ortamda bulunan kabukluların ve mercan resiflerinin iskeleti daha az ağır olur. 2021’de Sampaio ve meslektaşları tarafından yapılan bir meta-analiz, asitlenme ve beraberinde gelen oksijensizleşmenin, birtakım canlı kümelerinin (kabuklu, eklem bacaklı ve balıklar) hayatta kalma oranını yüzde 33, bolluğunu yüzde 65, gelişimini yüzde 54, metabolizmasını yüzde 33, büyümesini yüzde 24 ve üremelerini yüzde 39 oranında azalttığını gösterdi.
SON SÖZ
Günümüzde, doğal ekosistemlerin yerine, bencil hırslarımız ve konforumuza nazaran tasarladığımız yapay sistemlerimizi getiriyoruz. Bu sistemlerde geri dönüşüm çoğunlukla mümkün olmadığından, tıpkı bir otomobil motoru üzere, içine konan enerjiyi tükettikçe kendisi de yıpranarak yok olmaya mahkûm. Öteki yandan tabiatın kendini iyileştirebilme suratı ümit verici seviyede. Geçtiğimiz yılın kasım ayında gerçekleşen Birleşmiş Milletler İklim Konferansı’nda (COP 27) iklim kriziyle nasıl çaba edileceği konusunda hükümetler ve uzmanlar bir ortaya geldi. Konferansın temel gayelerinden biri olan global sıcaklık artışını 1,5°C ile sonlu tutmak değerli bir eşik lakin bu gaye birçok ekonomik faaliyetin kısıtlanması/durdurulması yahut biçim değiştirmesi istikametinde birçok tedbir almayı gerektiriyor. Bu tedbirlerden kimileri, birçok dalın ve kişinin rahatını bozacak cinsten! Sorunun temelinde insanın bencil sistemlerine gömülmesi ve tabiattan kopması olduğundan, bütün tedbirler bir yana, insanın yararcı diğerkâm, yani özgecil bir bakış açısıyla olsa bile, hayatta kalmak için ekosistemin tüm modüllerine gereksinimi olduğunu fark etmesi hepsinden değerli. Şimdiye kadar isteyerek yahut istemeyerek tahribata yol açan geniş imkanlarımızı, bu defa tabiatın istikrarının geri kazanılması için kullanabilmek dileğiyle…
*Ege Üniversitesi, Su Eserleri Fakültesi, Su Eserleri Temel Bilimleri Bölümü