Ebru Voyvoda: Global ekonomik sistem yeni bir periyoda giriyor
Namık Alkan
İZMİR – Türkiye iktisadının 3 yıllık yol haritası olan Orta Vadeli Programın (OVP) makroekonomik gayelerindeki tutarsızlıklar tartışılmaya devam ediyor. Büyüme, cari açık ve enflasyon maksatlarına nasıl ulaşılacağı soru işareti olarak ortada duruyor. Türkiye’nin 2000’li yıllar boyunca geçirdiği büyüme süreci ile bu süreç boyunca hayata geçirilen siyasetler ve tercihlerin bugün yaşadığımız çok taraflı ve değerli yapısal sorunların de belirleyicisi olduğu kaydediliyor. Bu sorunların başında kronikleşmiş ve önemli boyutlara ulaşmış olan cari açık geliyor. Öte yandan OVP’de, Dünya ekonomisindeki gelişmelerin de Türkiye iktisadını nasıl etkileyebileceğine ait net ipuçlarının bulunmadığı belirtiliyor.
ODTÜ İktisat Kısmı Öğretim Üyesi Prof. Dr. Ebru Voyvoda ile Orta Vadeli Program ve bununla alakalı olarak global ekonomik nizamı konuştuk.
‘OVP NET BİR YOL GÖSTERİCİLİK İÇERMİYOR’
Türkiye iktisadının 3 yıllık yol haritası olan Orta Vadeli Program (OVP) nasıl bir kalkınma öngörüyor?
OVP, epey kapsamlı bir biçimde emelini hazırlanmakta olan On İkinci Kalkınma Planı (2024-2028)’nın genel çerçevesiyle uyumlu olarak ortaya koyuyor. Tüm bu kapsamlı hedeflerin gerçekleşmesi için kuşkusuz kendi içinde dengeli, iktisadın güçlü ve bir o kadar da zayıf istikametlerinin ve yapısal sıkıntılarının farkında olan, bu problemlerin yarattığı kısıtlar altında amaçları tahlil eden geniş perspektifli makroekonomik ve orta-uzun vade için yapısal dönüşüm siyasetleri ortaya koyan bir yaklaşım gerektiriyor.
OVP’nin kısa-orta vade için makroekonomik gayelerindeki tutarsızlık ve imkânsızlıklar kamuoyunda oldukça tartışıldı. Burada 2026’a kadar %4-5 civarında seyretmesi öngörülen büyüme oranları ile birlikte birebir anda 2022’de GSYİH’nin %5,3’üne ulaşmış olan, 2023 için %4 seviyesinde kestirim edilen cari açığın 2026’da nasıl %2,3’e düşeceği, tekrar 2023 için % 65 olarak varsayım edilen yılsonu tüketici fiyat enflasyonunun nasıl 2024’de %33, 2025’de %15,2 ve 2026’da %8,5’e düşebileceği sorusu ortada. Üstelik bu maksatlar, TCMB’nin daima farklı yollar ile müdahale ederek belli bir seviyede tutmaya çalıştığı döviz kurunun değişimine son derece hassas gayeler olduğunu da vurgulamamız gerekiyor. OVP bu sorular karşısında net bir yol göstericilik içermiyor.
Türkiye 2000’li yıllar boyunca daima ekonomik büyümeyi önceleyen siyasetler izledi. Bu siyasetlerin Türkiye iktisadına tesirleri ne oldu?
Türkiye iktisadı için 2000’li yıllar boyunca yaşanan büyüme süreci, son periyot müşahedeler ile birlikte değerlendirildiğinde iktisat literatüründe “erken sanayisizleşme” olarak tanımlanan süreci örneklemekte. Bu bahiste Türkiye üzerine yapılan çok sayıda çalışma ve kıymetlendirme de mevcut. Bir sefer daha vurgulamakta yarar var. Türkiye’nin 2000’li yıllar boyunca geçirdiği büyüme süreci, bu süreç boyunca hayata geçirilen siyasetler ve tercihler bugün yaşadığımız çok taraflı ve kıymetli yapısal sorunların de belirleyicisi oldu.
Bu sorunların başında kronikleşmiş ve önemli boyutlara ulaşmış olan cari açık geliyor. Türkiye iktisadının büyümesi giderek artan seviyelerde dış kaynak girişlerine bağımlı hale geldi; büyümek için daima cari açık veren, üretmek için ihracatı aşan seviyelerde ithalat bağımlı bir yapıya dönüştü. Bu yapısal sorunun bir nedeni kuşkusuz üstte özetlemeye çalıştığım “sanayisizleşme” süreci. Tekrar bu sürecin bir sonucu olarak bugün Türkiye iktisadı makine-teçhizat, ulaşım araçları üzere orta ve orta-yüksek teknolojili bölümlerde ihracat hisselerini giderek arttırdığı bir yapıya dönüşmüş olsa da bu dallar hala net ithalatçı pozisyonda. Türkiye endüstrisi için net ihracat katkısı müspet olan tek bölüm hala emek ağır, düşük teknoloji kategorisindeki dokuma bölümü. Bu süreç ve geldiğimiz nokta, OVP’nin “yüksek katma pahalı üretimi teşvik etme” amacı açısından kıymeti bir probleme işaret ediyor.
Türkiye, Ekim 2021’de Paris Anlaşması’nı onayladı ve 2053 yılına kadar net sıfır sera gazı emisyonlu bir iktisada ulaşma taahhüdü açıkladı. OVP’de bununla ilgili bir gaye yer alıyor mu?
OVP’de “Yeşil Dönüşüm” başlığı altında 2053 net sıfır karbon emisyon maksadı doğrultusunda uzun vadeli düşük emisyonlu kalkınma stratejisinin, kalkınma planlarıyla uyumlu olacak halde hazırlanmasına yönelik çalışmaların yürütüleceği amacı en kapsamlı bir formda vurgulandı. Fakat global iktisadın vardığı noktada bugün gelişmiş ülkeler gerek iklim değişikliği ile gayrette yeni yaklaşımlar çerçevesinde gerekse Çin başta olmak üzere Doğu Asya bölgesinin ticaret ve üretimde rekabet baskısı karşısında imalat sanayii üretim ve dönüşümünü merkeze alan bir siyasete yöneliyor. Gelişmiş ekonomiler için önümüzdeki periyotta üretim ve verimlilik dinamiklerinin ve teknolojik dönüşümün “yeşil ve dijital” başlığı altında tekrar imalat sanayii üzerinden şekillenmesi planlanıyor.
Kuşkusuz bu global siyaset yol ayrımında OVP’den beklenen, bu birbiri ile son derece bağlantılı hususları (büyüme, endüstrileşme, güç, yeşil ve dijital dönüşüm) bir ortada ve dengeli bir çerçeveden ele alması olurdu. İlişkili olarak OVP’de 2053 Net Sıfır gayesi açıklamış bir ülke için hala yerli kömür, pak kömür üzere vurguları görmeyi yeşil dönüşüm ve güç dönüşümü açısından bir tutarsızlık olarak değerlendiriyorum. Vurguladığımız üzere büyümenin devamlılığı açısından dışa bağımlılık, daima finansman gereksinimi Türkiye iktisadının en değerli kırılganlıklarından biri. Büyüme süreçleri dış kaynak girişlerine bağlı, ihracatı ithalata dayalı, endüstride düşük verimlilik ve emek-yoğun üretim-ihracat yapısı ile ve son devir yüksek enflasyon ortamında önemli boyutlara ulaşan gelir-servet eşitsizlikleri, yoksulluk sıkıntıları ile tanımlanmış bir iktisattan bahsediyoruz. Bu meseleler ile kısa-orta ve uzun vadede ilgilenecek bir siyaset çerçevesinde muhtaçlığımız var.
‘EKONOMİK BÜYÜMEDEKİ ZAYIF GÖRÜNÜM TİCARET BAĞLARINA YANSIYOR’
OVP ile Türkiye iktisadının dünya iktisadı içinde hangi tarafa kayacağına dair işaretler veriliyor mu? Yanısıra global ekonomik tertipte ne üzere gelişmeler oluyor?
OVP Dünya ekonomisindeki son periyot gelişmelere özel bir kısım ayırmış olsa da bu gelişmelerin Türkiye iktisadı ve kısa-orta vadeli siyasetleri nasıl etkileyebileceğine ait net ipuçları sunmuyor. Kuşkusuz gerek OVP’de değinilen gelişmelerin Türkiye iktisadına yansımaları, dengeli ve kapsamlı bir iktisat programı oluşturulması açsından kritik ehemmiyet taşıyor.
Her şeyden evvel geçtiğimiz hafta yayınlanan UNCTAD – Ticaret ve Kalkınma Raporu (Trade and Development Report) IMF ve Dünya Bankası kestirimlerine de paralel olarak global iktisat için 2023’de %2.4, 2024’de %2.5’lik büyüme oranları kestirim ediyor. Bu iddiaların global iktisat için (kriz devirlerini saymazsak) son 40 yıldaki en düşük büyüme oranları olması değerli. Son devirde, bilhassa ağır teşvik siyasetlerinin da tesiri ile üst taraflı güncellenen ABD iktisadı büyüme oranları (2023 için %2, 2024 için %1.9) da öteki gelişmiş ülkeler için (AB, Japonya, İngiltere) iddia edilen büyüme oranları da Covid-19 periyodu öncesinin altında kalan ortalama büyüme oranlarına işaret ediyor.
Ekonomik büyümedeki zayıf görünümün ticaret bağlantılarına son derece net olarak yansıdığını görüyoruz. 2023 global mal ve hizmet ticaretinin lakin %1 seviyesinde bir büyüme göstereceği iddia ediliyor. Mal ticareti ise negatif tarafta hareket edecek. UNCTAD – Ticaret ve Kalkınma Raporu’na nazaran bu oranlar II. Dünya Savaşı sonrası periyot için kaydedilen en düşük oranlar. O denli görünüyor ki, gelişmiş ülkeler için stratejik kesimlerin ve kritik süreçlerin ülke-içine çekildiği, tedarik zincirlerinin coğrafik olarak konsantre olduğu ve yatırım, teknoloji, ticaret siyasetlerinin da bu tarafta formlandığı bir devir olacak önümüzdeki devir.
İlginç olan bir nokta gelişmiş ülkelerin, bilhassa Çin ve ABD baskısı altında sanayi siyaseti belirlemeye çalışan AB ülkeleri için bu yeni siyasetler tıpkı 1960-1970’lerin kalkınma siyasetlerini andırır bir telaffuz ile şekillenmiş olması. ABD’de IRA (Enflasyon Azaltma Yasası) ile açıklanan bilhassa elektrikli araçlar, bataryalar, pak sanayi teknolojileri, yenilenebilir güç alanlara birinci anda 369 milyar dolar dolar seviyesindeki teşvik paketi, tekrar Çin’de bu kesimlerdeki gelişmeler AB de “küresel iktisatta güç sahibi” olma yarışında süratli ve faal adımlar atmaya zorladı. Burada araştırma ve siyaset dokümanlarında “yeni teknolojiler için ithalata bağımlı olmama”, “evde sanayi dönüşümü gerçekleştirme”, “teknolojik bağımsızlık için yatırım”, “stratejik bağımsızlık”, “aktif sanayi siyasetleri gereksinimi” üzere telaffuzlara rastlıyoruz ki, bu telaffuzlar son kırk yılda global ekonomiyi şekillendiren, liberalleşme, mukayeseli üstünlüklere dayalı hür ticaret, mülkiyet hakları telaffuzlarından epeyce farklı.
Bu noktadan bakıldığında kuşkusuz örneğin Covid-19 pandemisi karşısında aşıya erişimde, pandemi sürecinde örneğin maliye siyasetleri imkanlarındaki derin uçurumda, global iklim felaketleri karşısında dayanışmacı siyasetlerin, hatta kelam verilen finansman siyasetlerinin (iklim fonu) hayata geçirilemeyişinde net bir halde ortaya çıkan derin ayrımların ve bağımlılıkların devam edebileceği bir periyoda de girdiğimizi söyleyebiliriz. İklim krizi, büyüme/verimlilik zayıflama dinamikleri, “Çin tehdidi” karşısında gelişmiş ülkelerin hayata geçirmeye başladığı siyasetler gelişmekte olan ülkeler için hem siyaset alanını daraltıcı hem de tekrar bağımlılık bağları yaratabilecek bir ortam yaratıyor.
‘ZİRVENİN DEKLARASYONUNDA “ÇOK TARAFLILIK” VURGUSU VAR’
BRICS, batı ekonomik sistemine bir alternatif olabilir mi? 15. BRICS Doruğu kapsamındaki “BRICS Dostları” toplantısında, Suudi Arabistan, Arjantin, Birleşik Arap Emirlikleri, İran, Mısır ve Etiyopya’nın BRICS üyeliğine davet edilmesi ne manaya geliyor? Türkiye BRICS’e yakın duruyor mu?
Kuşkusuz Ağustos’taki 15. BRICS Zirvesi’nde alınan karar uyarınca BRICS, yani Brezilya, Rusya, Endonezya, Çin ve Güney Afrika’dan oluşan topluluğun Suudi Arabistan, Arjantin, Birleşik Arap Emirlikleri, İran, Mısır ve Etiyopya’yı da içine alacak formda genişlemesini, bu gelişmeler açısından değerlendirdiğimizde, gelişmiş ülkeler tarafında belirlenen ve giderek şiddeti aratacak rekabet ortamına bir hazırlık ve stratejik ortalık uğraşı olarak görülebilir diye düşünüyorum. Yeni iştirakler ile BRICS üyeleri global hasılanın yaklaşık %30’una sahip değerli bir küme olacak. Bu yeni iştirakler haricinde 16 ülke daha müracaat yapmış durumda. Birbirinden çok farklı ekonomik yapılara sahip olsalar da bu topluluk potansiyel olarak jeo-stratejik siyasetler ile belirlenecek yeni seviyede bir ekonomik topluluk olarak ortaya çıkıyor. Tepenin deklarasyonunda “çok taraflılık” vurgusu var. Vakit içerisinde bu kümenin nasıl davranacağı değerli. Bahsettiğim UNCTAD Raporu BRICS’in, bilhassa gelişmiş Kuzey karşısında Güney-Güney işbirliği için bir potansiyel oluşturabileceğini vurguluyor.
Türkiye bundan bir mühlet evvel BRICS’e iştirak niyeti belirtmişti, Cumhurbaşkanı Erdoğan tarafından. Lakin BRICS’e iştirak Türkiye’nin başta AB olmak üzere batı ile ekonomik alakaların nasıl etkileyecek, global seviyede oluşmakta olan yeni ticaret, güç ve stratejik işbirlikleri açılarından nasıl sonuçlar doğuracak. Sanırım bu değerlendirmelerin yapılması gerekiyor.
ABD Lideri Joe Biden, geçtiğimiz günlerde dertler nedeniyle Çin iktisadını “saatli bir bomba” olarak niteledi. Çin Devlet Lideri Şi Cinping ise buna karşılık, ülke iktisadının “dayanıklılığına, muazzam potansiyeline ve canlılığına” atıfta bulundu. Çin iktisadında neler oluyor ve dünya iktisadına tesirleri neler olur?
Çin iktisadı Covid-19 pandemisi ile ilgili kapanma siyasetlerine son verdiği devirden beri süratli toparlanma gösteriyor. Bununla birlikte son periyotta tartışıldığı üzere konut ve gayrimenkul bölümü başta olmak üzere özel daldaki ıstıraplar kuşkusuz yatırım ve üretim dinamiklerine yansıyor. Bilhassa ABD ve AB’deki yeni sanayi siyasetleri çerçevesinde milletlerarası tedarik zincirlerinde Çin’in kritik rolünün nasıl şekilleneceği global iktisat açısından da değerli. 2017-den bu yana ABD-Çin ticaret ilgilerinde yaşanan tansiyonlar, kuşkusuz ABD ticaret talebi açısından global iktisat ile birlikte tekil ekonomilere değerli tesirler yarattı. Örneğin ABD ticaret vergilerine bahis olan bölümlerde Çin’in yarattığı boşluğun Meksika, Malezya, Çekya üzere çok farklı ülkeler tarafından doldurulmuş olması değerli. Bu bize yeni şekillenecek iktisat bağlantılarındaki fırsatlar ve zorluklar konusunda bir fikir de sunuyor sanırım.