Tipler ortası genom savaşları

Cemal Ün*

Köklerinden yere bağlı zeytin ve çınar ağaçları, üzerlerinde umarsızca dolaştığımız çimenler, sokaktaki kediler, köpekler, 10 bin yıl evvel evcilleştirerek etini sütünü beslenmek için kullandığımız koyun, keçi, sığır, domuz, bunlara yapışarak kanlarını emen keneler ve pireler… Dışarıdan bakıldığı vakit birbirinden farklı görünseler de biyoloji bilimi bunları, genomlarını saklama ve o genomun şifrelerini kullanma stilleri emsal olduğu için birebir sınıf canlı kümesi olarak isimlendirmiş ve ökaryot canlılar ismini vermiş. Bu canlılar genomlarını hücrelerinin içinde özel bir bölmede, hücre çekirdeğinin içine gizlemişler. Hücre yapısı bulunmakla bir arada hücre çekirdeği bulundurmayan, münasebetiyle genomu hücre içerisinde özgür duran bakteriler ise başka bir küme olarak sınıflandırılmıştır. Farklı bir sınıf olsa da bakteriler de başka canlılar üzere genom olarak dört farklı harfin (A, T, C ve G) art geriye dizili halinden oluşan bir yapı kullanıyorlar.

Bir de üçüncü bir küme var ki biyoloji bilimi bunları canlı sınıfına mı yoksa cansız sınıfına mı koyacağına şimdi karar verememiş! Lakin bunların da genomu var. Virüs ismi verilen bu varlıklar, kolay yapılarına karşın genomlarının varlığını garantiye alarak onların sayısını çoğaltmak için, çarçabuk hem genomları çekirdek içinde saklanmış canlıların hücrelerini hem de hücre çekirdeği bulunmayan bakterileri esir alarak kendi üremeleri için kullanabiliyorlar. Virüsler, genom olarak DNA’nın yanı sıra RNA’yı da kullanabiliyorlar. RNA da DNA üzere dört harften oluşuyor, bir tek farkla, T yerine U bulunduruyor. Ayrıyeten DNA’ya oranla korunması daha sıkıntı, çok fazla değişime maruz kalabiliyor. Birinci başta zayıflık üzere görünen bu özellik RNA genomu taşıyan virüslerin en güçlü yanını oluşturuyor; bu değişim sayesinde kendilerine çarçabuk istila edip kullanabilecekleri yeni hücreler bulabiliyorlar.

GENOM SAVAŞININ AÇTIĞI YARALAR

Genomlar kendilerini kopyalayarak çoğalmak ve sonraki jenerasyonlara aktarılarak varlıklarını sürdürmek için, içlerinde bulundukları hücreleri ve hasebiyle canlıyı adeta bir kumanda merkezi üzere yönetirler. Genomun kopyalanması için dışardan A, T, C, G üzere DNA yapı taşlarının alınması gerekiyor. Bunlar da lakin öbür canlıların yapısında bulunuyor ve kaçınılmaz olarak diğer canlıların yenmesi ve genomlarının parçalanması gerekiyor. Parçalanan genomların yapı taşlarını kullanarak kendi genomlarının kopyalanması imkanlı hale geliyor. Bütün canlılar ortasında müddet gelmekte olan bu genom savaşlarında insan özel bir pozisyona sahip olmakla bir arada tarih, insanın bu savaşlardan büyük yaralar aldığını gösteriyor.

Virüsler.

Bakterilerin ve virüslerin en büyük silahı çok kısa müddette çok fazla üremeleri ve bu üreme sırasında hem genomlarının kopya sayılarını artırmaları hem de genomlarında değişik noktalarda farklılaşmalar elde etmeleridir. Bu farklılaşmaların kimileri onlara olumsuz tesir ederken kimileri da onların, örneğin antibiyotiklere direnç göstermeleri üzere özellikler kazanmalarını sağlar. Bu özellikleriyle, virüsler ve bakterilerin çağdaş bilimlerin şimdi ortaya çıkmadığı devirlerde genom savaşlarında insan çeşidine ağır darbeler indirdiğini görüyoruz. Örneğin veba hastalığına neden olan bakteri Yersinia pestis tekraren sefer milyonlarca insan genomunu yok etti . Bu bakteri 1300’lü yılların ortalarında Avrupa nüfusunun yarıya yakınını ortadan kaldırdı. O devirlerde virüs ya da bakteri diye bir varlıktan ve kavramdan haberi olmayan beşerler çaresizce dualara ve büyülere başvurdular. Çağdaş bilimlerin ortaya çıkması sonucunda bakterilerin ve virüslerin genomlarının kopyalanması ve şifrelerini kullanmalarını engellemek üzere antibiyotik ve aşılar geliştirildi.

KÜRESEL ISINMA VE İNSAN GENOMUNUN YENİLGİSİ

Son 30 yılda insan, genom bilimi geliştirdi ve hem kendi genomunun tabiatını hem de düşman genomlarının tabiatını daha güzel anlamaya başladı. Kendi genomunun yapısını inceleyen insan, geçmişteki cetlerinin binlerce tahminen de milyonlarca defa farklı virüsler tarafından akına uğramış olduğu[1]nu gördü. Yaklaşık 3,2 milyar harften oluşan insan genomunun neredeyse yarısı virüs genomu kalıntılarından oluşmaktaydı. Virüsler insanlara bulaştıklarında kendi genomlarının kopyalanmasını sağlamak için insan genomunun içine yerleşirler, daha sonra ayrılırlar. Anlaşılan o ki birtakım virüsler kritik genom bölgelerindeki değişimlerden ötürü bu ayrılmayı gerçekleştirememişler, orada öylece kalakalmışlar. Bu nedenle insan genomu adeta genom savaşına gelen asker virüslerin bir mezarlığı üzeredir. Genom bilimi sayesinde artık kendi genomumuzda ya da virüs genomunda tek bir harfin değişmesinin ne üzere riskler içerdiğini varsayım edebiliyoruz. Son iki yılın yalnızca en ünlü virüsü değil tahminen de en ünlü varlığı Covid-19 hastalığının faktörü olan Sars-Cov-2 virüsü iki yılda dörtten fazla varyant oluşturdu. Bu süratli değişimin nedeni RNA virüsü olması ve çok fazla bulaşarak, çok fazla çoğalmasıydı.

Enfeksiyöz hastalıklarla gayret.

İngiltere’de yeni bir varyant ortaya çıktığı devirde, İngiltere’nin tüm dünya ile olan ekonomik, siyasi, sosyolojik bağlantıları sarsıldı, havaalanları kapatıldı. Tüm bunlar virüsün genomunda, kritik bir bölgede nasıl bir tesirinin olacağı kestirilemeyen bir harf değişimi olmasıydı. Zira bir harf değişimi bu savaşta, insan ya da virüs için savaşın sonu manasına gelebilir. Kısa müddette çok sayıda üreme ve değişim geçirmek, çok varyasyona sahip olmak bu savaşta en değerli silahlar. Bu silahlar da daha çok bakterilerde ve virüslerde var. Sars-Cov-2 çağdaş genom bilimi ve aşı teknolojisine karşın Dünyada 652 milyon insanı enfekte etti ve 7 milyona yakın insanın münasebetiyle genomun yok olmasına neden oldu. Gelecekte beşerler bu savaşta kullanmak üzere daha ne üzere gayret araçları geliştirecekler göreceğiz. Ama araştırmalar insan genomunun gelecekte daha fazla virüs saldırısına uğrayacağını iddia eden sonuçlar ortaya koyuyor. Mümkün hücum artışının temel tetikleyicisi ise global iklim değişikliği olacak.

Konuyla ilgili araştırmalar iki derecelik bir artış durumunda 3 bin farklı göğüslü tipinde göç dalgalarının başlayacağını ve bu göçle birlikte virüs çeşitlenmesinin artacağını öngörüyor. Virüs çeşitlenmesi ile virüslerin 4 bin defa tipler ortası geçiş hücumunda bulunacağı iddia edilirken, doğal olarak beşerler da bu ataklardan hissesini alacak üzere görünüyor. Araştırmacılar her tipler ortası virüs sıçramasının mutlak surette Covid-19 gibisi bir pandemiye yola açmayacağını söylese de tehdit gereğince korkutucu. Genom savaşları rastgele bir cins için bitse de tüm canlılar için lakin Dünya’nın sonu gelirse bitecek. Global ısınmanın ana tetikleyicisi insan çeşidi için bunun bedeli genom savaşları açısından ağır bir mağlubiyet manasına gelebilir.

*Ege Üniversitesi, Fen Fakültesi, Moleküler Biyoloji Anabilim Dalı